اگر کسی از حد میانه و وسط به طرف افراط یا تفریط تمایل پیدا کند، عکس نتیجه مطلوب را خواهد داشت. کل شی جاوز حده، انقلب الی ضده؛ هر چیز از حدش بگذرد، به ضد آن تبدیل میگردد.
بنابراین، میانه روی در غضب، شهوت، خواب، خوراک و هر کار دیگر، منجی و نافع است، و دو طرف زیاده و نقیصه آن مضر و مهلک.(301)
راغب در مفردات میگوید:
الفساد خروج الشیء عن الاعتدال، قلیلا کان الخروج عنه او کثیراً؛ فساد عبارت از این است که چیزی از اعتدال و توازن خارج شود، خواه این خروج کم باشد یا زیاد باشد.(302)
راه مستقیم که در نماز آن را از خدا طلب میکنیم یعنی میانه روی و اعتدال و احتراز از هر نوع افراط و تفریط، چه در عقیده و چه در عمل.
نمونه عینی و عملی راه مستقیم و اسوه و الگو برای قدم برداشتن در راه، رهبران آسمانی هستند. آنها در دستورات خود درباره تمام مسائل زندگی از قبیل کار، تفریح، تحصیل، تغذیه، انفاق، انتقاد، قهر، صلح و علاقه به فرزند و، نظر داده و ما را به اعتدال و میانه روی سفارش کردهاند. جالب آنکه ابلیس در همین صراط مستقیم به کمین مینشیند.
در قرآن و روایات، نمونههای زیادی آمده که در آنها به جنبه اعتدال، تأکید و از افراط و تفریط نهی شده است. به مواد ذیل توجه کنید:
کلوا و اشربوا و لا تسرفوا؛ بخورید و بیاشامید، ولی اسراف نکنید. (اعراف، 31.)
لا تجعل یدک مغلوله الی عنقک و لا تبسطها کل البسط؛ در انفاق، نه دست برگردن قفل کن - دست بسته باش - و نه چنان گشاده دستی کن که خود محتاج شوی. (اسراء، 29).
الذین اذا أنفقوا لم یسرفوا و لم یقتروا و کان بین ذلک قواماً؛ مؤمنان، به هنگام انفاق نه اهل اسرافند و نه اهل بخل، بلکه میانه رو هستند. (فرقان، 67).
لا تجهر بصلاتک و لا تخافت بها و ابتغ بین ذلک سبیلاً؛ نماز را نه بلند بخوان و نه آهسته، بلکه با صدای معتدل نماز بخوان. (اسراء، 110).
نسبت به والدین احسان کن و بالوالدین احساناً. اما اگر تو را از راه خدا باز داشتند، اطاعت از آنها لازم نیست.
ان جاهداک علی أن تشرک بی (فلا تطعهما) (لقمان، 15).
پیامبر هم رسالت عمومی دارد و کان رسولا نبیا
و هم خانواده خویش را دعوت میکند. و کان یأمر أهله بالصلاه.
اسلام هم نماز را سفارش میکند که ارتباط با خالق است اقیموا الصلاه و هم زکات را توصیه میکند که ارتباط با مردم است. اتوا الزکاه.
نه محبتها شما را از گواهی حق منحرف سازد شهداء لله و لو علی أنفسکم
و نه دشمنیها شما را از عدالت دور کند. تو لا یجرمنکم شنان.
مؤمنین هم دافعه دارند أشداء علی الکفار و هم جاذبه دارند. رحماء بینهم.
هم ایمان و باور قلبی لازم است امنوا و هم عمل صالح. عملوا الصالحات.
هم اشک و دعا و درخواست پیروزی از خدا لازم است ربنا أفرغ علینا صبراً و هم صبوری و پایداری در سختیها. عشرون صابرون یغلبوا مائتین
شب عاشورا امام حسین علیه السلام هم مناجات میکرد و هم شمشیر تیز میکرد.
روز عرفه و شب عید قربان، زائر خانه خدا دعا میخواند و روز عید باید در قربانگاه با خون آشنا شود.
اسلام مالکیت را میپذیرد، الناس مسلطون علی اموالهم ولی اجازه ضرر زدن به دیگری را نمیدهد و آن را محدود میسازد. لا ضرر و لا ضرار آری، اسلام دین یک بعدی نیست که تنها به جنبهای توجه کند و جوانب دیگر را فراموش کند، بلکه در هر کاری اعتدال و میانه روی و راه مستقیم را سفارش میکند.
اسلام، هماهنگ با فطرت و آیین اعتدال است، به نیازهای طبیعی پاسخ مثبت میدهد، آنچه را مفید است حلال میشمرد و از آنچه ضرر دارد نهی میکند.
اسلام مکتب اعتدال و میانه روی حتی در انفاق است.
اعتدال، ارزش و زیاده روی ضد ارزش است.
راه انبیا، راه اعتدال است، نه افراط و تفریط.
عامل مستی، تنها شراب نیست. (گاهی غرور، غفلت، ثروت و مقام نیز وسیله از دست دادن اعتدال میشوند.)
قوانین و احکام الهی در حد اعتدال است و نافرمانی مردم، تجاوز از حد اعتدال است.