در دنیا در عین اینکه رشتههای تخصصی در همه علمها پیدا شده و موجب پیشرفتها و ترقیات محیرالعقول شده، یک امر دیگر نیز عملی شده که آن هم به نوبه خود یک عامل مهمی برای ترقی و پیشرفت بوده و هست و آن موضوع همکاری و همفکری بین دانشمندان طراز اول و صاحب نظران هر رشته است. در دنیای امروز دیگر فکر فرد به تنهایی ارزش ندارد، از تک روی کاری ساخته نیست. علما و دانشمندان هر رشته دائما مشغول تبادل نظر با یکدیگرند و محصول فکر و اندیشه خود را در اختیار سایر اهل نظر قرار میدهند.(2404)
کلمه شور در اصل به معنی مکیدن زنبور، از شیره گلهاست. در مشورت کردن نیز انسان بهترین نظریهها را جذب میکند. مولوی میگوید: کاین خردها چون مصابیح، انور است / بیست مصباح، از یکی روشنتر است.
ارزش مشورت را با ناکامیهای موسمی نادیده نگیرید.
در مشورت پیامبر، تفقد از نیروها، شکوفایی استعدادها، شناسایی دوستان از دشمنان، گزینش بهترین رأی، ایجاد محبت و علاقه و درس عملی برای دیگران نهفته است.
مشورت، منافاتی با حاکمیت واحد و قاطعیت ندارد.
در کنار فکر و مشورت، توکل بر خدا فراموش نشود.
حاکمان نیاز به مشورت افراد خبره در امور مختلف دارند.
احسان، بالاتر از انفاق است و شامل محبت، ادب، آموزش، مشورت، اطاعت، تشکر، مراقبت و امثال اینها میشود.
در مسائل تشکیلاتی، که براساس همفکری و مشورت، تصمیم گرفته میشود، خودمحوری و خودمختاری ممنوع است.
برای رشد و شخصیت دادن به فرزندان خود با آنان مشورت کنید و از آنان نظر بخواهید.
طلحه و زبیر به حضرت علی (علیه السلام) گفتند: ما به شرطی با تو هستیم که در هر کار با ما مشورت کنی، زیرا حساب ما از دیگران جداست، حضرت فرمودند: نظرت فی کتاب الله و سنه رسول فامضیت ما دلانی علیه و اتبعته و لم احتج الی آرائکما فیه و لا رأی غیرکما و لو وقع حکم لیس فی کتاب الله بیانه و لا فی السنه برهانه و احتیج الی المشاوره فیه لشاورتکما فیه (شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، ج 7، ص 41). من در کتاب خدا و سنت رسول او نگاه میکنم هر چه بود پیروی میکنم و نیازی به رأی و مشورت شما و دیگران ندارم ولی هرگاه امری بود که در کتاب و سنت برهانی بر آن نداشتم و نیاز به مشورت بود با شما مشورت خواهم کرد.
در آیه 38، نظام شوری برای اداره امور جامعه مورد تأکید قرار گرفته و به همین جهت این سوره شوری نام گرفته است. ما نیز به همین مناسبت، بخشی از روایات در باب مشورت و شوری را در اینجا میآوریم. (بحارالانوار، ج 72، ص 105). شاور العلماء الصالحین با دانشمندان وارسته مشورت کن. و اجعل مشورتک من یخاف الله در مشورت خود کسانی را قرار ده که خدا ترس باشند. شاور المتقین الذین یؤثرون الآخره علی الدنیا با اهل تقوی که معاد را بر معاش ترجیح میدهند مشورت نما. خیر من شاورت ذوی النهی و العلم و اولوا التجارب و الحزم با عقلایی که دارای علم و تجربه هستند مشورت کن. لا تدخلن فی مشورتک بخیلا و لا جبانا و لا حریصا با افراد بخیل و ترسو و حریص مشورت مکن. رأی الرجل علی قدر تجربته ارزش هر رأی به مقدار تجربه صاحب رأی است. أن یکون حرا متدینا صدیقا و ان تطلعه علی سرک با افرادی مشورت کن که راستگو باشند و وابستگی نداشته باشند و او را بر راز خود آگاه کن تا بتواند رأی جامع و کامل ارائه دهد. مشاوره العاقل الناصح رشد و یمن و توفاق من الله در مشورت با عاقل خیرخواه رشد و برکت و توفیق الهی است. شاور فی امورک من فیه خمس خصال... در کارهای خود با کسی مشورت کن که در او پنج خصلت باشد: عقل، علم، تجربه، خیرخواهی و تقوا.
سؤال: چرا در نامه 31 نهج البلاغه از مشورت با زنان نهی شده است؟
پاسخ: مشورت تابع جنسیت نیست، بلکه تابع معیار و ملاک است. امام علی (علیه السلام) میفرماید: فان رأیهن الی افن چون زن عاطفی و احساساتی است، معمولا رأی و نظر او استدلالی نیست. لذا در حدیث دیگری میفرماید: هرگاه تجربهای از عقل و کمال یک زن داشتید، با او مشورت کنید. بنابراین دلیل نهی از مشورت با زنان، سستی رأی بوده است و هرگاه مردی نیز این گونه باشد نباید مورد مشورت قرار گیرد.
سؤال: با اینکه قرآن میفرماید: اکثر مردم اهل اندیشه نیستند، أکثرهم لا یعقلون (مائده، 103). أکثرهم لا یعلمون (انعام، 37). بسیاری از آنان فاسقند، أکثرهم فاسقون (توبه، 8). و بسیاری در برابر حق تسلیم نیستند، أکثرهم للحق کارهون (مؤمنون، 70). پس سفارش به مشورت برای چیست؟
پاسخ: قرآن اکثریت مردمی را در نظر دارد که گرفتار شرک و فساد و هوس هستند و هرگز مرادش اکثر المتقین و اکثر المؤمنین نیست.
فواید مشورت:
- احتمال خطا را کم میکند.
- استعدادها را شکوفا میکند.
- مانع استبداد میشود.
- مانع حسادت دیگران است. اگر با مشورت کامیاب شدیم چون دیگران رشد ما را در اثر فکر و مشورت خودشان میدانند نسبت به ما حسادت نمیورزند. فرزندی که رشد میکند هرگز پدرش به او حسادت نمیورزد، چون رشد او را بازتابی از رشد خود میداند.
- امداد الهی را به دنبال دارد، در فرهنگ دینی ماست که ید الله مع الجماعه استفاده از آراء دیگران طرح را پخته و جامع میکند. من شاور الرجال شارک فی عقولها مشورت نوعی احترام به مردم است، ممکن است در مشورت حرف تازهای به دست نیاید ولی احترام به شخصیت مردم است.
- وسیله شناخت دیگران است. تا مرد سخن نگفته باشد عیب و هنرش نهفته باشد با مشورت میتوان درجه علمی و فکری و تعهد و برنامه ریزی افراد را شناخت.
سؤال: آیا مشورت پیامبر با مردم جنبه ظاهری داشت؟
پاسخ: هرگز، زیرا اگر مشورت میفرمود و خلاف آن را انجام میداد نه تنها به امت احترام نگذاشته بود، بلکه به نوعی روح آنان را جریحهدار میکرد. پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در جنگهای بدر، احد، خندق، حدیبیه، جنگ با بنی قریظه و بنی نظیر و فتح مکه و جنگ تبوک با مسلمانان مشورت فرمود.
مشورت در مسائلی است که مربوط به مردم باشد، ولی در اموری که مربوط به خداوند است نظیر بعث، امامت و عبادت، جای مشورت نیست. نماز پیمان الهی است. الصلاه عهد الله عهد خدا را باید انجام داد و نیازی به مشورت ندارد. امامت و رهبری امت نیز عهد الهی است، زیرا همین که حضرت ابراهیم از خداوند درخواست کرد که نسل او رهبر جامعه شود، خداوند فرمود: رهبری و امامت پیمان و عهد من است و سپردن آن مربوط به گزینش من است نه دعای تو و اگر از شخصی ظلمی سر بزند لایق رهبری نیست، لا ینال عهدی الظالمین پس در رهبری امت، باید تسلیم او باشیم، چنان که قرآن میفرماید: انی جاعلک للناس اماما امامت به انتخاب من است.
اسلام دین جامع و کامل است. - در مسائل اعتقادی: آمنوا، و یتوکلون - در مسائل اخلاقی: یجتنبون، یغفرون - در مسائل اجتماعی: شوری بینهم - در مسائل عبادی: أقاموا الصلاه - در مسائل اقتصادی: ینفقون - در مسائل سیاسی و نظامی: ینتصرون جالب است این صفات در قالب فعل مضارع آمده که نشان استمرار است.
شوری و مشورت، مربوط به امور اجتماعی مردم است، نه احکام و دستورات دینی.