عجله و شتابزدگی به عنوان یک خوی زشت و ناپسند که در اعمال انسان به صورتهای گوناگون آشکار میشود، به این معنی است که انسان، پیش از فراهم شدن مقدّمات انجام کار، اقدام به انجام آن کند، کاری که نتیجه آن چیزی جز شکست یا انجام ناقص نخواهد بود.
این بدان میماند که انسان میوه را پیش از رسیدن و قابل استفاده شدن از درخت بچیند؛ کاری که نتیجهاش ضایع شدن میوه یا کم شدن فایده آن است. یا این که قبل از آمادگی زمین، بذرافشانی کند که نتیجهاش نابودی بذر یا کاهش محصول خواهد بود.
امیرمؤمنان علی علیه السّلام میفرمایند: و مجتنی الثّمرة لغیر وقت ایناعها کالزّارع لغیر أرضه؛ کسی که میوه را پیش از رسیدن بچیند، همچون کسی است که بذر خود را در زمین نامناسبی (مانند شورهزار) بپاشد. (که نیرو و سرمایه خود را تلف کرده و نتیجهاش عایدش نمیشود).(722)
عجول به افرادی گفته میشود که در گفتار و رفتار و سؤال و درخواست خود، دستپاچهاند و صبر و حوصله لازم را برای رسیدن به مقصد، از راه صحیح آن ندارند؛ به همین دلیل، اغلب گرفتار مشکلات و ناکامیها میشوند.
نقطه مقابل عجله و شتابزدگی تأنّی، اناة، خویشتنداری، تحمّل، حوصله، طمأنینه و وقار است.
عجله را نباید با سرعت که بار مثبت دارد، اشتباه کرد. سرعت آن است که انسان بعد از فراهم شدن مقدّمات، اتلاف وقت نکند و فرصت را از دست ندهد و به سوی مقصد بشتابد؛ کاری که مسلّماً سبب پیروزی و نجات و موفقیت است. در موارد بسیاری، میان مصادیق و موارد عجله و سرعت اشتباه شده است و یا گروهی برای توجیه اعمال نادرست خود، تنبلی و بیحالی و از دست دادن و فرصتها را تحت عنوان ترک عجله و شتابزدگی توجیح میکنند؛ در حالی که فرق این دو کاملاً واضح و روشن است و این که میبینیم، بعضی از روایات، عجله را از اسباب پشیمانی و تأنّی را سبب سلامت شمرده است، به خاطر همان است که در بالا اشاره شد این سخن را با حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السّلام که بیان روشنی بر تفاوت مفهوم عجله و سرعت در کارهاست، پایان میدهیم: ایّاک و العجلة بالأمور قبل أوانها، و التّساقط فیها عند امکانها؛ از شتاب کردن در کارها، قبل از رسیدن موعد آنها بپرهیز و نیز از سستی در کارها به هنگام رسیدن زمان آن (و فراهم شدن اسباب) بپرهیز.(723)