به گفته بعضی از علمای اخلاق، روایاتی که درباره فضیلت صبر و شکیبایی از معصومین علیهم السّلام به ما رسیده، بیش از آن است که به شمارش درآید. و در برخی از کتب که درباره صبر تألیف یافته، نزدیک به 900 حدیث از پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ائمه معصومین علیهم السّلام در اینباره آمده است که به عنوان نمونه، بخشی از آنها را گلچین نمودهایم:
1- رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمودند: ألصّبر خیر مرکب مارزق اللّه عبداً خیراً له و لاأوسع من الصّبر؛ صبر بهترین مرکب سواری است؛ خداوند هیچ بندهای را بهتر و گستردهتر از صبر روزی نداده است.(766)
تعبیر به بهترین مرکب، در این حدیث شریف اشاره به این دارد که صبر، وسیله رسیدن به همه سعادتها و خوشبختیهاست انسان بدون آن به هیچ مقامی در دنیا و آخرت نمیرسد!
2- امیرمؤمنان علی علیه السّلام میفرمایند: علیکم بالصّبر فانّ الصّبر من الایمان کالرّأس من الجسد؛ بر شما باد به صبر و استقامت کردن؛ زیرا صبر نسبت به ایمان، همانند سر به بدن است.(767)
نشان میدهد که صبر نقش کلیدی برای تمام ابعاد زندگی انسان دارد، به همین دلیل در ذیل همین حدیث آمده است لاایمان لمن لاصبر له؛ کسی که صبر و استقامت ندارد، ایمان او پایدار نخواهد ماند.
3- در حدیث دیگر، همان حضرت علیه السّلام میفرمایند: لایعدم الصّبور الظّفر و ان طال به الزّمان؛ شخص صبور، پیروزی را از دست نخواهد داد هر چند طول بکشد.(768)
با توجه به این که هم صبر مطلق ذکر شده و هم پیروزی، نشان میدهد که این حکم در تمام ابعاد معنوی و مادی زندگی انسانهاست.
4- پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، صبر را به منزله نصف ایمان شمردهاند: ألصّبر نصف الایمان؛ صبر نصف ایمان است.(769)
در بعضی از روایات، نصف ایمان را شُکرگزاری و نصف دیگر آن را صبر دانستهاند. صبر و استقامت برای رسیدن به نعمتها و سپس شُکر نعمت؛ یعنی بهرهبرداری صحیح از مواهب و نعمتهای الهی.
روشن است که این حدیث، هیچ منافاتی با احادیث گذشته ندارد؛ زیرا همانطور که بیان شد، اگر مؤمن صبر نداشته باشد ایمانش به خاطر موانعی که بر سر راه دارد، از بین میرود؛ همچنین اگر شاکر نباشد، طبق این بیان (و لئن کفرتم انّ عذابی لشدید) نعمتها از کفش میرود.
5- در حدیث دیگر، رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در تعبیر زیبای دیگری فرمودند: ألصّبر کنز من کنوز الجنّة؛ صبر؛ گنجی از گنجهای بهشت است.(770)
6- دلیل این امر با نقل حدیثی از امیرمؤمنان علیه السّلام به وضوح روشن میشود: ألصّبر عون علی کلّ أمر؛ صبر و شکیبایی به پیشرفت هر کار (مهمی) کمک میکند.(771)
زیرا همانگونه که میدانید، در نظام زندگی بر سر راه هر کار مهمی، موانعی قرار دارد که عبور از آنها فقط با نیروی صبر و شکیبایی ممکن است.
7- درباره شکیبایی در برابر گناه این حدیث نقل شده است: و من صبر عن معصیةاللّه فهو کالمجاهد فی سبیل اللّه؛ کسی که در مقابل عوامل گناه صبر کند، مقامش همانند مجاهد در راه خداست.(772)
آری هر دو مجاهد فی سبیل اللّهاند؛ با این تفاوت که یکی با دشمن بیرونی (جهاد اصغر) و دیگری با دشمن درونی (جهاد اکبر) میجنگد.
8- در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علیه السّلام آمده است؛ ان صبرت أدرکت بصبرک منازل الأبرار و ان جزعت أوردک جزعک عذاب النّار؛ اگر صبر کنی، به خاطر صبر خود به مقامات ابرار و نیکوکاران میرسی و اگر بیصبری کنی، این بیصبری تو را در عذاب دوزخ وارد میکند.(773)
9- امام صادق علیه السّلام درباره صبر در برابر بلاها و حوادث تلخ زندگی، میفرمایند: من ابتلی من المؤمنین ببلاء فصبر علیه کأنّ له مثل أجر ألف شهید؛ هر کس از مؤمنان به بلایی گرفتار شود (و) شکیبایی را از دست ندهد، پاداش هزار شهید دارد.(774)
مرحوم علامه مجلسی رحمهم اللّه، بعد از ذکر این حدیث در جلد 68 بحارالانوار، این سؤال را مطرح میکند که چگونه این پاداش صحیح است، در حالی که شهید خود از صابران میباشد؛ زیرا در برابر دشمن صبر میکند تا شربت شهادت را مینوشد.
در جواب این سؤال میتوان گفت: شهید در برابر تهاجمات دشمن صبر میکند و صابران در مقابل حوادث تلخ زندگی؛ مانند بیماریها، ناکامیها و از دست دادن عزیزان صبر میکنند.
دلیل دیگری بر برتری او نسبت به اجر شهادت، این است که شهادت یکبار است، ولی گرفتاریهای تلخ زندگی، هزاران بار تکرار میشود.
10- پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم درباره پاداش معنوی صابران میفرمایند: من ابتلی فصبر و اعطی فشکر و ظلم فغفر اولئک لهم ألأمن و هم مهتدون؛ کسی که به بلایی مبتلا شود و شکیبایی کند و نعمتی به او برسد و شُکر آن را به جا آورد و مورد ستم واقع شود و (با بزرگواری) طرف را ببخشد، چنین کسانی امنیت و آرامش (در قیامت) دارند و آنها هدایتیافتگانند.(775)
11- امام صادق علیه السّلام میفرمایند: الصّبر یظهر ما فی بواطن العباد من النّور و الصّفاء و الجزع یظهر ما فی بواطنهم من الظّلمة و الوحشة؛ صبر، آنچه را که در درون بندگان خدا از نور و صفا وجود دارد، آشکار میکند و بیصبری و ناشکیبایی، آنچه را که در درون آنها از ظلمت و وحشت است، ظاهر میسازد.(776)
12- بحث احادیث صبر را با حدیث دیگری از امیرمؤمنان علیه السّلام پایان میدهیم: الصّبر مطیّة لاتکبوا و القناعة سیف لاینبوا؛ صبر و شکیبایی مرکبی است که هرگز به زمین نمیخورد و قناعت شمشیری است که هرگز از کار نمیافتد.(777)
اینها بخش مختصری از احادیثی است که درباره اهمّیّت صبر انسانها و پاداش شکیبایان وارد شده است.
من از مفصّل این قصّه، مجملی گفتم - تو خود، حدیث مفصل بخوان از این مجمل