اشاره :
ناگفته پیداست که تواضع و فروتنی نقطه مقابل تکبّر و فخرفروشی است و جداسازی بحثهای کامل این دو از یکدیگر مشکل یا غیرممکن است و لذا هم در آیات و روایات اسلامی و هم در کلمات بزرگان اخلاق این دو به یکدیگر آمیخته شده است، نکوهش از یکی ملازم تمجید و ستایش از دیگری است و ستایش از یکی همراه با نکوهش از دیگری میباشد، درست مثل اینکه بحثهای مربوط به ستایش و تمجید از علم جدای از نکوهش از جهل نیست و نکوهش از جهل همراه ستایش علم است.
با این حال مفهوم این سخن آن نیست که ما بحثهای مربوط به تواضع را نادیده گرفته و به آنچه در بحث زشتی تکبّر و استکبار گفتیم بسنده کنیم. بخصوص اینکه نسبت بین تکبّر و تواضع به اصطلاح نسبت میان ضدّین است نه وجود و عدم. هم تکبّر یک صفت وجودی است و هم تواضع و هر دو در مقابل یکدیگر قرار دارند، نه از قبیل وجود و عدم که سخن از یکی الزاماً همراه با نفی دیگری باشد.
در روایات اسلامی نیز به این معنی اشاره شده است از جمله از علی علیه السّلام میخوانیم: ضادّوا الکبر بالتّواضع؛ به وسیله تواضع با تکبّر که ضدّ آن است مقابله کنید.(65)
با این اشاره به قرآن بازمیگردیم و آیات مربوط به مسئله تواضع را گلچین کرده، مورد بررسی قرار میدهیم (هر چند آیاتی که به کنایه یا به ملازمه به آن اشاره میکند بیش از اینها است).
1- یا أیّها الّذین آمنوا من یرتدّ منکم عن دینه فسوف یأتی اللّه بقوم یحبّهم و یحبّونه أذلّة علی المؤمنین أعزّة علی الکافرین... (سوره مائده، آیه 54)
2- و عباد الرّحمن الّذین یمشون علی الأرض هوناً و اذا خاطبهم الجاهلون قالوا سلاماً (سوره فرقان، آیه 63)
3- واخفض جناحک لمن اتّبعک من المؤمنین (سوره شعراء، آیه 215)
ترجمه :
1- ای کسانی که ایمان آوردهاید! هر کس از شما، از آیین خود بازگردد (به خدا زیانی نمیرساند؛) خداوند به زودی جمعیّتی را میآورد که آنها را دوست دارد و آنان (نیز) او را دوست دارند؛ در برابر مؤمنان متواضع، در برابر کافران سرسخت و نیرومندند.
2- بندگان (خاصّ خداوند) رحمان، کسانی هستند که با آرامش بیتکبّر بر زمین راه میروند؛ و هنگامی که جاهلان آنها را مخاطب سازند (و سخنان نابخردانه گویند)، به آنها سلام میگویند (و با بیاعتنایی و بزرگواری میگذرند).
3- (ای پیامبر) بال و پَر خود را برای مؤمنانی که از تو پیروی میکنند بگستر (و نسبت به آنها تواضع و مهربانی کن).