اشاره :
نخستین صفت از صفات رذیله که در داستان انبیا و آغاز خلقت انسان به چشم میخورد و اتّفاقاً به اعتقاد بسیاری از علمای اخلاق، امّ المفاسد و مادر همه رذایل اخلاقی و ریشه تمام بدبختیها و صفات زشت انسانی است، تکبّر و استکبار میباشد که در داستان شیطان به هنگام آفرینش آدم علیه السّلام و امر به سجود فرشتگان و همچنین ابلیس برای او آمده است.
داستانی است بسیار تکاندهنده و عبرتانگیز، داستانی است بسیار روشنگر و هشداردهنده، برای همه افراد و همه جوامع انسانی.
قابل توجّه اینکه پیامدهای سوء تکبّر و استکبار نه تنها در داستان آفرینش آدم دیده میشود که در تمام طول تاریخ انبیا - طبق آیاتی که خواهد آمد - نیز نقش بسیار مخرّب آن آشکار است.
امروز نیز در جوامع انسانی مسئله استکبار، سخن اوّل را در مفاسد جهانی و نابسامانیهای اجتماعی بشر میزند و بلای بزرگ بشریّت در عصر ما نیز همین استکبار است که بدبختانه همه در آتش آن میسوزند و فریاد میکشند، ولی کمتر کسی در فکر چاره است!
با این اشاره به قرآن مجید بازمیگردیم و آیات قرآن را در این زمینه مرور میکنیم، از آیات مربوط به آدم گرفته تا خاتم را مورد بحث و بررسی قرار میدهیم.
1- و اذ قلنا للملائکة أسجدوا لآدم فسجدوا الّا ابلیس أبی و أستکبر و کان من الکافرین (سوره بقره، آیه 34)
2- قال فاهبط منها فما یکون لک أن تتکبّر فیها فاخرج انّک من الصّاغرین (سوره اعراف، آیه 13)
3- و انّی کلّما دعوتهم لتغفر لهم جعلوا أصابعهم فی آذانهم و استغشوا ثیابهم و أصرّوا و أستکبروا استکباراً (سوره نوح، آیه 7)
4- فأمّا عاد فاستکبروا فی الأرض بغیر الحقّ و قالوا من أشدّ منّا قوّة أولم یروا أنّ اللّه الّذی خلقهم هو أشدّ منهم قوّة و کانوا بآیاتنا یجحدون (سوره فصّلت، آیه 15)
5- قال الملأ الّذین أستکبروا من قومه لنخرجنّک یا شعیب و الّذین آمنوا معک من قریتنا أو لتعودنّ فی ملّتنا قال أولو کنّا کارهین (سوره اعراف، آیه 88)
6- و قارون و فرعون و هامان و لقد جائهم موسی بالبیّنات فاستکبروا فی الأرض و ما کانوا سابقین (سوره عنکبوت، آیه 39)
7- لتجدنّ أشدّ النّاس عداوة للّذین آمنوا الیهود و الّذین أشرکوا و لتجدنّ أقربهم مودّة للّذین آمنوا الّذین قالوا أنّا نصاری ذلک بأنّ منهم قسّیسین و رهباناً و أنّهم لایستکبرون (سوره مائده، آیه 82)
8- ثمّ عبس و بسر ثمّ أدبر و أستکبر فقال ان هذا الّا سحر یؤثر (سوره مدّثّر، آیه 22 تا 24)
9- الّذین یجادلون فی آیات اللّه بغیر سلطان أتاهم کبر مقتاً عند اللّه و عند الّذین آمنوا کذالک یطبع اللّه علی کلّ قلب متکبّر جبّار (سوره مؤمن، آیه 35)
10- قیل أدخلوا أبواب جهنّم خالدین فیها فبئس مثوی المتکبّرین (سوره زمر، آیه 72)
11- سأصرف عن آیاتی الّذین یتکبّرون فی الأرض بغیر الحقّ و ان یرواکلّ آیة لایؤمنوا بها و ان یروا سبیل الرّشد لایتّخذوه سبیلاً و ان یروا سبیل الغیّ یتّخذوه سبیلاً ذلک بأنهّم کذّبوا بآیاتنا و کانوا عنها غافلین (سوره اعراف، آیه 146)
12- لاجرم أنّ اللّه یعلم ما یسرّون و ما یعلنون انّه لایحبّ المستکبرین (سوره نحل، آیه 23)
13- لن یستنکف المسیح أن یکون عبداً للّه و لاالملائکة المقرّبون و من یستنکف عن عبادته و یستکبر فسیحشرهم اللّه جمیعاً فأمّا الّذین آمنوا و عملوا الصّالحات فیوفّیهم اجورهم و یزیدهم من فضله و أمّا الّذین أستنکفوا و أستکبروا فیعذّبهم عذاباً ألیماً و لایجدون لهم من دون اللّه ولیّاً و لا نصیراً (سوره نساء، آیه 172 - 173)
14- أنّ الّذین کذّبوا بآیاتنا و أستکبروا عنها لاتفتّح لهم أبواب السّماء و لایدخلون الجنّة حتّی یلج الجمل فی سمّ الخیاط و کذالک نجزی المجرمین (سوره اعراف، آیه 40)
ترجمه :
1- و (یاد کن) هنگامی را که به فرشتگان گفتیم: برای آدم سجده و خضوع کنید! همگی سجده کردند، جز ابلیس که سر باز زد و تکبّر ورزید (و به خاطر نافرمانی تکبّرش) از کافران شد!
2- گفت: از آن (مقام و مرتبهات) فرود آی! تو حق نداری در آن (مقام و مرتبه) تکبّر کنی! بیرون رو که تو از افراد پَست و کوچکی!
3- (در داستان نوح آمده است): و من هر زمان آنها را دعوت کردم که (ایمان بیاورند و) تو آنها را بیامرزی، انگشتان خویش را در گوشهایشان قرار داده و لباسهایشان را بر خود پیچیدند و در مخالفت اصرار ورزیدند و به شدّت استکبار کردند!
4- (در مورد قوم عاد میخوانیم): امّا قوم عاد به ناحق در زمین تکبّر ورزیدند گفتند: چه کسی از ما نیرومندتر است؟! آیا نمیدانستید خداوندی که آنان را آفریده از آنها قویتر است؟ و (به خاطر این پندار) پیوسته آیات ما را انکار میکردند!
5- (در داستان شعیب آمده است): اشراف زورمند و متکبّر از قوم او گفتند: ای شعیب به یقین تو و کسانی را که به تو ایمان آوردهاند از شهر و دیار خود بیرون خواهیم کرد یا به آیین ما بازگردید! گفت: آیا (میخواهید ما را بازگردانید) اگر چه ما مایل نباشیم؟!
6- (در داستان موسی علیه السّلام آمده است): و قارون و فرعون و هامان را نیز هلاک کردیم، موسی با دلایل روشن به سراغشان آمد، امّا آنان در زمین برتریجویی کردند، ولی نتوانستند بر خدا پیشی گیرند!
7- (و درباره مسلمانان و عصر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم میخوانیم): بطور مسلّم، دشمنترین مردم نسبت به مؤمنان را یهود و مشرکان خواهی یافت و نزدیکترین دوستان به مؤمنان را کسانی مییابی که میگویند ما نصاری هستیم این به خاطر آن است که در میان آنها افرادی عالم و تارک دنیا هستند و آنها (در برابر حق) تکبّر نمیورزند.
8- بعد چهره در هم کشید و عجولانه دست به کار شد - سپس پشت (به حق) کرد و تکبّر ورزید - و سرانجام گفت: (این قرآن) چیزی جز افسون و سِحری همچون سِحرهای پیشینیان نیست!
9- همانها که در آیات خدا بیآنکه دلیلی برای آنها آمده باشد به مجادله بر میخیزند (این کارشان) خشم عظیمی نزد خداوند و نزد آنان که ایمان آوردهاند بار میآورد، این گونه خداوند بر دل هر متکبّر جبّاری مِهر مینهد!
10- به آنان گفته میشود: از درهای جهنّم وارد شوید جاودانه در آن بمانید، چه بد جایگاهی است جایگاه متکبّران!
11- به زودی کسانی را که در روی زمین به ناحقّ تکبّر ورزند از (ایمان به) آیات خود منصرف میسازم! آنها چنانند که اگر هر آیه و نشانهای را ببینند به آنها ایمان نمیآورند، اگر راه هدایت را ببینند آن را راه خود انتخاب نمیکنند و اگر طریق گمراهی را ببینند آن را راه خود انتخاب میکنند! (همه اینها) به خاطر آن است که آیات ما را تکذیب کردند و از آن غافل بودند!
12- قطعاً خداوند از آنچه پنهان میدارند و آنچه آشکار میسازند با خبر است، او مستکبران را دوست نمیدارد!
13- هرگز مسیح از این اِبا نداشت که بنده خدا باشد و نه فرشتگان مقرّب او (از این اِبا دارند) و آنها که از عبودیّت و بندگی او روی برتابند و تکبّر کنند به زودی همه آنها را (در قیامت) نزد خود جمع خواهد کرد؛ امّا آنها که ایمان آوردند و اعمال صالح انجام دادند، پاداششان را بطور کامل خواهد داد و از فضل و بخشش خود بر آنها خواهد افزود و آنها را که اِبا کردند و تکبّر ورزیدند مجازات دردناکی خواهد کرد و برای خود غیر از خدا سرپرست و یاوری نخواهند یافت!
14- کسانی که آیات ما را تکذیب کردند و در برابر آن تکبّر ورزیدند (هرگز) دَرهای آسمان به رویشان گشوده نمیشود و (هیچگاه) داخل بهشت نخواهند شد مگر این که شتر از سوراخ سوزن بگذرد! اینگونه گنهکاران را جزا میدهیم!