ریشه اصلی این رذیله اخلاقی، مانند بسیاری از رذایل دیگر، ضعف مبانی ایمان و معرفةاللّه است. کسی که خداوند را بر همه چیز قادر میداند و معتقد است که ریشه تمام خیرات و برکات، ذات پاک حق تعالی است، باید به طور قطع به وعدههای الهی در مورد آثار مادی و معنوی انفاق در راه خدا اعتقاد داشته باشد که با این اعتقاد، امکان ندارد گرفتار این خوی زشت گردد.
امام امیرمؤمنان علی علیه السّلام میفرمایند: البخل بالموجود سوءالظنّ بالمعبود؛ بُخل ورزیدن نسبت به آنچه انسان دارد، به خاطر سوءظن به خداست (سوءظن به وعدههای او و قدرتش بر همه چیز).(635)
در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام آمده است ان کان الخلف من اللّه عزّوجلّ حقّاً فالبخل لماذا؛ اگر جانشینی از سوی خداوند متعال، حق است؛ پس بُخل برای چیست؟(636)
در کتاب فقهالرضا آمده است: ایّاکم و البخل فانّها عاهة لاتکون فی حرّ و لامؤمن انّها خلاف الایمان؛ از بُخل بپرهیزید؛ زیرا بُخل آفتی است که در انسان آزاده و باایمان هرگز نخواهد بود، بُخل خلاف ایمان است.(637)
در حدیث قدسی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آمده است که خداوند میفرماید: یا عبدی أتبخلنی أم تظنّ أنّی عاجز غیر قادر علی اثابتک(638)؛ بنده من! آیا نسبت به من بُخل میورزی یا مرا متهم میسازی یا گمان میکنی که من عاجزم و توانایی ندارم به تو پاداش دهم.
آری! آزادگان و مؤمنان و آنهایی که به وعدههای الهی، دلگرم و مطمئن هستند و آنهایی که قدرت خدا را بر هرگونه پاداش، باور کردهاند، هرگز هنگام انفاق در راه خدا، دستشان نمیلرزد و بُخل را راه وصول به بینیازی میدانند؛ بلکه تا آنجا که در توان دارند، به بندگان خدا، جود و بخشش میکنند و عوض را از کسی میطلبند که هم سخاوتمند است و هم از همه چیز آگاه و هم بر همه چیز قادر.
از نشانههای دیگر بُخل آوردن عذرهای گوناگون، برای خودداری از کمک به دیگران است. بخیلان برای پوشاندن رذیله اخلاقی خود در برابر مردم، به عذرهای واهی متوسل میشوند و حتی گاهی با همین عذرها، خود را فریب میدهند؛ مثلاً با این که پول فراوانی دارد، اما حاضر نیست مقدار کمی از آن را ببخشد یا این که وام دهد؛ بلکه به عذرهایی مانند این که شاید برایم مشکلی پیش آید یا احتمال دارد فرزندم بیمار شود و یا احتمال دارد میهمانهایی برایم بیایند یا در آینده وضع بازار از نظر اقتصادی به کسادی گراید، متوسل میگردد.
امام علی بن ابیطالب علیه السّلام در این رابطه میفرمایند: ألبخیل متحجّج بالمعاذیر و التّعالیل؛ شخص بخیل متوسل به عذرها و علتهای (واهی) میشود.(639)
در جای دیگر نیز میفرمایند: کثرة العلل آیة البخل؛ کثرت تعلّل و عذرهای واهی، نشانه بُخل است.(640)
از نشانههای دیگر افراد بخیل، پوشاندن نعمتهاست. آنها به بهانههای مختلف سعی دارند، نعمتهای خدادادشان را از دید مردم دور نگه دارند، مبادا کسی از آنها تقاضایی کند. البته در بسیاری از اوقات پوششهای کاذبی از قبیل چشم زخم مردم و تنگنظریها به احتمال بروز خطر برای آن درست میکنند.
نشانه دیگر بُخل آن است که هر گاه در راه خدا چیزی را انفاق کند، سخت نارحت میشود؛ گویی بار سنگینی بر دوش او نهاده و یا عزیزی از عزیزانش از دست رفته است.