از آنجا که آرزوهای دراز تأثیر بسیار مخرّبی بر زندگی معنوی و اخلاقی و حتّی مادّی انسانها دارد، در روایات اسلامی با تعبیرات گوناگون از آن نکوهش شده و با عبارات پُرمعنایی به علل منطقی آن نیز اشاره شده است، به عنوان نمونه به روایات نیز میتوان اشاره کرد:
1- در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم میخوانیم: أربعة من الشّقاء جمود العین و قساوة القلب و طول الأمل و الحرص علی الدّنیا؛ چهار چیز است که نشانه شقاوت و بدبختی انسان است: خشک بودن چشمها (به گونهای که هرگز از خوف خدا اشکی نریزد) و سنگدلی و آرزوهای دراز و حرص بر دنیا.(259)
2- در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علی علیه السّلام میخوانیم: من أطال أمله ساء عمله؛ کسی که آرزوی طولانی داشته باشد، عملش بد خواهد شد!(260)
همین معنی به صورت گویاتری در حدیث دیگری از آن حضرت آمده است که فرمود: أطول النّاس أملاً أسوئهم عملاً!؛ آن کسی که آرزوهایش از همه طولانیتر باشد، عملش از همه زشتتر و بدتر است!(261)
3- در نهجالبلاغه خطبه 147 نیز تعبیر گویایی در این زمینه دیده میشود، فرمود: انّما هلک من کان قبلکم بطول آمالهم و تغیّب آجالهم حتّی نزل بهم الموعود الّذی تردّ عنه المعذرة و ترفع عنه التّوبة؛ اقوامی که پیش از شما بودند و گرفتار عذاب شدند، فقط به خاطر آرزوهای طولانی و فراموش کردن اجل و سرآمد زندگیشان بود تا آنکه عذاب موعود فرارسید، همان عذابی که با فرارسیدنش معذرتخواهی رد میشود و دَرهای توبه بسته خواهد شد!
4- در حدیث دیگری از فاطمه بنت الحسین از پدرش امام حسین علیه السّلام از جدّش رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم چنین آمده است: انّ صلاح أوّل هذه الامّة بالزّهد و الیقین و هلاک آخرها بالشّحّ (بالشّکّ) و الامل!؛ دو عامل سبب اصلاح (و پیروزی) آغاز این امّت شد که یکی زهد (و ترک وابستگی به دنیا) بود و دیگری ایمان و یقین محکم و آنچه باعث هلاکت (و شکست) آخر این امّت میشود بخل (شکّ) و آرزوهای دراز است.(262)
بدیهی است ایمان و یقین محکم، به اضافه بیاعتنایی به زرق و برق دنیا، سبب شد که مسلمانان نخستین به هنگام ورود در میدان جهاد از هیچ چیز پروا نکنند، جز خدا را در نظر نگیرند و جز برای خدا شمشیر نزنند و هرگز پشت به دشمن ننمایند و این عامل مهّم پیروزی آنان بود.
ولی هنگامی که آرزوهای دراز و دلبستگیها و دلدادگیها نسبت به ظواهر دنیا جای زهد را گرفت و شک و تردید به جای یقین نشست، عقب گردها و شکها شروع شد و امروز هم برای تجدید عظمت نخستین، راهی جز احیای دو اصل نخست نیست.
5- در حدیث دیگری از امام امیرمؤمنان میخوانیم: الأمل سلطان الشّیاطین علی قلوب الغافلین؛ آرزوی دراز سبب سلطه شیطانها بر قلوب غافلان میشود!(263)
6- در حدیث دیگری از همان امام علیه السّلام چنین افرادی به عنوان بدترین مردم معرّفی شدهاند، میفرماید: شرّ النّاس الطّویل الأمل، السّیّی العمل؛ بدترین مردم کسی است که آرزوهایش از همه طولانیتر باشد و عملش از همه بدتر! (264)
و نیز از آن حضرت در حدیث دیگری میخوانیم: انّ المرء یشرف علی أمله فیقطعه حضور أجله، فسبحان اللّه لا أمل یدرک و لا مؤمّل یترک!؛ انسان پیوسته دنبال آرزوهای خویش است (و از مبدأ و معاد غافل است) ناگهان حضور اجل، آرزوهایش را قطع میکند، سبحان اللّه! نه به آرزو رسیده و نه صاحب آرزو راه شده است!(265)
7- در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السّلام میخوانیم: أشرف الغنی ترک المنی؛ برترین بینیازی ترک آرزوهاست!(266)
چرا که آرزوهای دور و دراز سبب میشود که انسان دائماً خود را نیازمند ببیند و دست حاجت به سوی هر کس و هر جا دراز کند و شخصیّت انسانی خود را به خاطر اموری که هرگز به آن نمیرسد بشکند!
8- در حدیث دیگری از همان امام بزرگوار آمده است: کذّب من ادّعی الایمان و هو مشغوف من الدّنیا بخدع الأمانیّ و زور الملاهیّ؛ دروغ میگوید کسی که ادّعای ایمان میکند در حالی که به خاطر خدعههای آرزوها و سرگرمیهای باطل، دلباخته دنیا شده است!(267)
روشن است که دلباختگان آرزوها ناگزیرند برای وصول به آنها همه چیز را به دست فراموشی بسپارند و از همین جا رخنه در ایمان آنها پیدا میشود.
9- و نیز از همان بزرگوار در سخن کوتاه و پُرمعنای دیگری میخوانیم: ألأمانیّ تعمی عیون البصائر؛ آرزوهای دراز چشم بصیرت انسان را کور میکند!(268)
10- در حدیثی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آمده است که روزی به اصحاب فرمود: أکلّکم یحبّ أن یدخل الجنّة؟؛ آیا همه شما دوست دارید وارد بهشت شوید؟!
قالوا نعم یا رسول اللّه؛ همگی عرض کردند آری ای رسول خدا!
فرمود: قصّروا من الأمل و اجعلوا آجالکم بین أبصارکم و استحیوا من اللّه حقّ الحیاء؛ دامنه آرزوها را کوتاه کنید و مرگ را در مقابل چشم خود قرار دهید و از خداوند (و مخالفت فرمان او) آنگونه که شاسیته است شرم کنید.(269)
11- باز در حدیث پُرمحتوای دیگری از امیرمؤمنان علی علیه السّلام آمده است: انّ الأمل یذهب العقل، و یکذّب الوعد، و یحثّ علی الغفلة و یورث الحسرة؛ آرزوهای دراز عقل انسان را میبرد و وعده آخرت را دروغ میشمرد و انسان را به غفلت وامیدارد و سرانجام آن، حسرت و ندامت است!(270)
12- این بحث را با روایت دیگری از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم - به عنوان ختامه مسک پایان میدهیم، در این حدیث آمده است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سه عدد چوب را گرفت، یکی را پیش روی خود در زمین فرو کرد، دیگری را در کنار آن و سوّمی را در فاصله دورتر، سپس فرمود: آیا میدانید این چیست؟ عرض کردند: خدا و رسولش آگاهترند، فرمود: هذا الانسان! و هذا الأجل! و هذا الأمل یتعاطاه أبن آدم و یختلجه الأجل دون الأمل!؛ این (چوب اوّل) انسان است و این (چوب دوّم) سرآمد عمر است و این (چوب سوم که در نقطه دوری در زمین فرو شده بود) آرزوهای دراز انسان است، (آری) پیش از آنکه انسان به آرزوهایش برسد دست اجل گریبان او را خواهد گرفت!(271)
در احادیث بالا که گلچین بود از احادیث فراوانی که در منابع معروف اسلامی درباره طول امل آمده است به خوبی گستردگی خطرات و عواقب شوم این رذیله اخلاقی را نشان میدهد و ثابت میکند که آرزوهای دراز از بزرگترین دشمنان سعادت انسان و مانع قرب او در پیشگاه خداست.