آخرین سخن در بحث طول امل پیرامون این مطلب است که همیشه آرزوها جنبه منفی ندارد و نشانه انحطاط شخصیّت و سقوط اخلاقی نیست.
زیرا اگر آرزوها متوجّه ارزشهای والای انسانی باشد و یا جنبه مردمی و اجتماعی پیدا کند و در مسیر تکامل و پیشرفت واقعی انسانها و درجات کمال قرار گیرد و انسان را به تلاش و کوشش بیشتر در این راهها وادارد، بدون شک چنین آرزویی هر قدر طولانی بوده باشد، نه تنها نشانه پستی نیست که نشانه کمال انسان است.
اساساً همانگونه که در آغاز این بحث نیز اشاره شد امید و آرزو نسبت به آینده نیروی محرّک انسان برای تلاشها و کوششهاست و اگر چراغ پرفروغ امید و آرزو در دل انسان خاموش گردد، در واقع روح او میمیرد، نشاط زندگی از او رخت برمیبندد و انسان را به موجودی سست و بیهدف و بیتلاش مبدّل میکند.
در واقع آرزو بر دو قسم است آرزوهای کاذب که همچون سراب در بیابان زندگی ظاهر میشوند و تشنهکامان را به دنبال خود میکشانند و هر لحظه تشنهتر میسازند تا از شدّت تشنگی هلاک شوند.
و آرزوهای صادق و مثبت و سازنده که همچون آب حیات، گلستان وجود آدمی را سیراب و پُرثمر میسازد و هر چه زحمت میکشد نشاط و معنویّت بیشتری مییابد.
این همان چیزی است که در قرآن مجید به آن اشاره شده است: ألمال و البنون زینة الحیاة الدّنیا و الباقیات الصّالحات خیر ربّک ثواباً و خیر أملاً؛ مال و فرزندان، زیور حیات دنیا هست و باقیات الصّالحات (ارزشهای پایدار و شایسته) نزد پروردگارت ثوابش بهتر و امیدبخشتر است.(293)
در این آیه به هر دو بخش از آرزوها اشاره شده است (دقّت کنید).
در روایات اسلامی نیز اشارات پُرمعنایی به آرزوهای مثبت و سازنده دیده میشود از جمله در حدیثی از امام صادق علیه السّلام میخوانیم: انّ العبد المؤمن الفقیر لیقول یا ربّ أرزقنی حتّی أفعل کذا و کذا من البرّ و وجوه الخیر، فاذا علم اللّه ذلک منه بصدق نیّته کتب اللّه له من الأجر مثل ما یکتب له لو عمله، انّ اللّه واسع کریم؛ گاهی بنده مؤمن تهیدست میگوید: خداوندا! به من روزی عطا کن تا فلان کار خیر و نیک را بجا آورم، هرگاه خداوند در او صدق نیّت بداند (نه اینکه این آرزو پوششی برای رسیدن به هوا و هوسها باشد) تمام اجر و پاداشی را که در صورت رسیدن و این آرزو و انجام آن کارهای خیر استحقاق پیدا میکرد برای او نوشته میشود (هر چند هیچ یک را انجام نداده باشد) رحمت خداوند گسترده و کرمش بیپایان است.(294)
اصولاً همّت انسان به اندازه آرزوهای مثبت اوست، هر قدر دامنه آنها گستردهتر باشد همّت او والاتر است و جالب اینکه از روایات اسلامی نیز به خوبی استفاده میشود که خداوند به مقدار این آرزوها به افراد باایمان، اجر و پاداش میدهد، چرا که نشانه آمادگی روح و جسم آنها برای انجام هر چه بیشتر اعمال صالح است و حتّی از روایات استفاده میشود که اگر انسان آرزوی خوبی برای رضای خدا داشته باشد از دنیا بیرون نمیرود مگر اینکه خداوند او را به آرزویش میرساند، در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم میخوانیم: من تمنّی شیئاً و هو للّه عزّوجلّ رضا، لم یخرج من الدّنیا حتّی یعطاه؛ کسی که آرزوی چیزی کند در حالی که رضای خداوند متعال در آن باشد از دنیا خارج نمیشود مگر اینکه به خواسته خود میرسد.(295)
البتّه ممکن است در مواردی مصالحی ایجاد کند که انسان به آرزویش نرسد، چرا که اگر برسد آثار بدی مانند غرور و غفلت و عشق به دنیا و مانند آن در او ایجاد میشود. خداوند با الطاف خفیّهاش او را از وصول به آرزویش بازمیدارد.
این بحث را با اشاره به نکته دیگری پایان میدهیم و آن اینکه: آرزوهای سازنده و بلند انسان را به سازندگی خویش دعوت میکند و سبب تکامل و ترقّی روحی او میشود، زیرا میداند تکیه بر جای بزرگان زدن بدون آماده ساختن اسباب بزرگی میّسر نیست و به گفته شاعر عرب:
اُعَلّل النّفس بالآمال اُدرکُهَا - مَا اضیق العیش لولا فسحة الأمل !
خویشتن را به وسیله آرزوهای سازنده پرورش دهیم تا به آن برسیم. چقدر میان زندگی تنگ است اگر گستردگی آرزوها نباشد!