اشاره :
بیتردید اساسیترین پایه عبودیّت و بندگی خدا، تسلیم و تواضع در برابر حق است و به عکس هرگونه تعصّب و لجاجت مایه دوری از حقّ و محروم شدن از سعادت است.
تعصّب به معنی وابستگی غیرمنطقی به چیزی تا آنجا که انسان حق را فدای آن کند و لجاجت به معنی اصرار. بر چیزی است به گونهای که منطق و عقل را زیر پا بگذارد، ثمره این دو شجره خبیثه نیز تقلید کورکورانه است که سدّ راه پیشرفت و تکامل انسانهاست.
هنگامی که به تاریخ انبیای بزرگ بازمیگردیم و علل انحراف و گمراهی اقوام پیشین را مورد بررسی قرار میدهیم به خوبی میتوان دریافت که این سه امر (تعصّب و لجاجت و تقلید کورکورانه) نقش اصلی را در انحراف آنها داشته است و قرآن مجید پُر است از اشارات روشن به این مسئله که در یک بررسی فشرده در اینجا به سراغ آن میرویم:
از قوم نوح علیه السّلام آغاز میکنیم، قرآن مجید میگوید:
1- و انّی کلّما دعوتهم لتغفر لهم جعلوا أصابعهم فی آذانهم و استغشوا ثیابهم و أصرّوا و استکبروا أستکباراً (سوره نوح، آیه 7)
2- و قالوا لاتذرنّ آلهتکم و لاتذرنّ ودّاً و لاسواعاً و لایغوث و یعوق و نسراً (سوره نوح، آیه 23)
سپس به داستان هود نگاه میکنیم، قرآن درباره آنها میگوید:
3- قالوا أجئتنا لنعبد اللّه وحده و نذر ما کان یعبد آبائنا فأتنا بما تعدنا ان کنت من الصّادقین (سوره اعراف، آیه 70)
سپس نوبت به داستان ابراهیم علیه السّلام میرسد، قرآن در این زمینه میگوید:
4- اذ قال لأبیه و قومه ما هذه الّتماثیل الّتی أنتم لها عاکفون قالوا وجدنا آبائنا لها عابدین (سوره انبیا، آیات 52 و 53)
5- قال هل یسمعونکم اذ تدعون أو ینفعونکم أو یضرّون قالوا بل وجدنا آبائنا کذلک یفعلون (سوره شعرا، آیات 72 تا 74)
سپس نوبت به قوم موسی و فرعون میرسد، میفرماید:
6- قالوا أجئتنا لتلفتنا عمّا وجدنا علیه آبائنا و تکون لکما الکبریاء فی الأرض و ما نحن لکما بمؤمنین (سوره یوسف، آیه 78)
سپس به عصر پیامبر گرامی اسلام بازمیگردیم و همین معنی را در سخنان و اعمال دشمنان آن حضرت نمایان میبینیم:
7- و اذا قیل لهم أتّبعوا ما أنزل اللّه قالوا بل نتّبع ما ألفینا علیه آبائنا أولو کان آبائهم لایعقلون شیئاً و لایهتدون (سوره بقره، آیه 170)
8- اذ جعل الّذین کفروا فی قلوبهم الحمیّة حمیّة الجاهلیّة فأنزل اللّه سکینته علی رسوله و علی المؤمنین و الزمهم کلمة التّقوی و کانوا أحقّ بها و أهلها و کان اللّه بکلّ شیی علیماً (سوره فتح، آیه 26)
9- و نیز میفرماید:و لو نزّلناه علی بعض الاعجمین فقرأه علیهم ما کانوا به مؤمنین (سوره شعراء، آیات 198 و 199)
گاه تعصّب اقوام را بر ضدّ یکدیگر بیان میکند و میفرماید:
10- و قالت الیهود لیست النّصاری علی شیء و قالت النّصاری لیست الیهود علی شیء و هم یتلون الکتاب کذالک قال الّذین لایعلمون مثل قولهم فاللّه یحکم بینهم یوم القیامة فیما کانوا فیه یختلفون (سوره بقره، آیه 113)
در جای دیگر مسئله تقلید کورکورانه و تعصّب و لجاجت را به عنوان یک برنامه عمومی همه اقوام گمراه شمرده، میفرماید:
11- و کذالک ما أرسلنا من قبلک من قریة من نذیر الّا قال مترفوها انّا وجدنا آبائنا علی امّة و انّا علی آثارهم مقتدون (سوره زخرف، آیه 23)
12- و یقولون أئنّا لتارکوا آلهتنا لشاعر مجنون (سوره صافّات، آیه 36)
ترجمه :
1- و من (نوح) هر زمان آنها را دعوت کردم که (ایمان بیاورند) تو آنها را بیامرزی، انگشتان خویش را در گوشهایشان قرار داده و لباسهایشان را بر خود پیچیدند و در مخالفت اصرار ورزیدند و به شدّت استکبار کردند.
2- و (قوم نوح) گفتند: دست از خدایان و بتهای خود برندارید (به خصوص) بتهای وَدّ، سواع، یغوث، یعوق و نسر را رها نکنید!
3- گفتند: آیا به سراغ ما آمدهای که تنها خدای یگانه را بپرستیم و آنچه را پدران ما میپرستیدند، رها کنیم؟! پس اگر راست میگویی آنچه را (از بلا و عذاب الهی) به ما وعده میدهی، بیاور (ما آمادهایم)!
4- (به یاد بیاور ابراهیم را) آن هنگام که به پدرش (آزر) و قوم او گفت: این مجسّمههای بیروح چیست که شما همواره آنها را پرستش میکنید؟! گفتند: ما پدران خود را دیدیم که آنها را عبادت میکنند!
5- گفت: آیا هنگامی که آنها را میخوانید صدای شما را میشنوند؟! یا سود و زیانی به شما میرسانند؟! گفتند: ما فقط نیاکان خود را یافتیم که چنین میکنند.
6- (فرعونیان به موسی) گفتند: آیا آمادهای که ما را از آنچه پدرانمان را بر آن یافتیم منصرفسازی و بزرگی (و ریاست) در روی زمین، از آن شما دو تن (موسی و هارون) باشد؟!ما (هرگز) به شما ایمان نمیآوریم!
7- و هنگامی که به آنها گفته شود: از آنچه خدا نازل کرده است پیروی کنید! میگویند: نه) ما از آنچه پدران خود را بر آن یافتیم پیروی مینماییم آیا اگر پدران آنها چیزی نمیفهمیدند و هدایت نیافتند (باز از آنها پیروی خواهند کرد)؟!
8- (به خاطر بیاورید) هنگامی را که کافران در دلهای خود خشم و نخوت جاهلیّت داشتند (در مقابل) خداوند آرامش و سکینه خود را بر فرستاده خویش و مؤمنان نازل فرمود و آنها را به حقیقت تقوا ملزم ساخت و آنان از هر کس شایستهتر و اهل آن بودند و خداوند به همه چیز داناست.
9- هرگاه ما قرآن را بر بعضی از عجمها (غیر عرب) نازل میکردیم - و او آن را بر ایشان میخواند (به خاطر تعصّب و لجاجت) به آن ایمان نمیآوردند!
10- یهودیان گفتند: مسیحیان هیچ موقعیّتی (نزد خدا) ندارند و مسیحیان نیز گفتند: یهودیان هیچ موقعیّتی ندارند (و بر باطلند) در حالی که هر دو دسته کتاب آسمانی را میخوانند (و باید از اینگونه تعصّبها برکنار باشند) افراد نادان (دیگر، همچون مشرکان) نیز، سخنی همانند سخن آنها داشتند خداوند، روز قیامت درباره آنچه در آن اختلاف داشتند داوری میکند.
11- و اینگونه در هیچ شهر و دیاری پیش از تو پیامبر انذارکنندهای نفرستادیم مگر اینکه ثروتمندان مَست و مغروران گفتند: ما پدران خود را بر آیینی یافتیم و به آثار آنان اقتدا میکنیم!
12- و پیوسته میگفتند: آیا ما معبودان خود را به خاطر شاعری دیوانه رها کنیم؟!