جزع نقطه مقابل صبر است و آن، حالت بیقراری و ناشکیبایی در برابر حوادث و مشکلات است، به گونهای که انسان در برابر حادثه زانو زند، مأیوس شود، بیتابی کند و یا از تلاش و کوشش برای رسیدن به مقصد چشم بپوشد.
جزع یکی از بدترین و نکوهیدهترین صفات است که انسان را در دنیا و آخرت به بدبختی میکشاند و از رسیدن به مقامات والا بازمیدارد و ارزش و مقام او را در جامعه کاسته، شربت زندگی را در کامش تلخ، و شهد حیات را شرنگ میسازد.
قرآن مجید در سوره معارج، انسان را موجودی حریص و کمطاقت معرفی میکند که وقتی بدی به او برسد، بیتابی میکند و هنگامی که خوبی به او رسد، بُخل میورزد و مانع دیگران میشود، انّ الانسان خلق هلوعاً اذا مسّه الشّرّ جزوعاً و اذا مسّه الخیر منوعاً.(792)
منظور از انسان در این آیه - همانند بعضی از آیات مشابهی که انسان را با صفات ناشایستی توصیف کرده - انسانهای تربیتنیافته و به اصطلاح خودرو و فاقد شخصیت است و لذا در ذیل همین آیات با جمله (الّا المصلّین... تا...و الّذین هم علی صلاتهم یحافظون(793)، افراد باایمانی را که به نماز و کمک به محرومان و اصول عفّت و امانت و شهادت به حق وفا دارند، استثنا کرده و از تحت عنوان هلوع خارج میکند.
تعبیر آیات فوق، شاید اشاره به این باشد که معمولاً افراد جزوع و ناشکیبا بخیل هم هستند؛ همانگونه که بخیلان ناشکیبا میباشند؛ به تعبیر دیگر این دو صفت با یکدیگر رابطه دارند و از این رو در مفهوم هلوع جمع شدهاند.
در روایات اسلامی نیز بحثهای جالب و عمیق و نکتههای قابل ملاحظهای در این زمینه دیده میشود که هر یک از دیگری آموزندهتر است، در ذیل به چند نمونه از آنها اشاره میشود:
1- امیرمؤمنان علی علیه السّلام در مذمّت جزع میفرمایند: ایّاک و الجزع فانّه یقطع الأمل و یضعّف العمل و یورث الهمّ؛ از جزع و ناشکیبایی بپرهیز؛ زیرا امید انسان را قطع و کوشش و تلاش را ضعیف ساخته و غم و اندوه به بار میآورد.(794)
2- همان امام بزرگوار در جای دیگر ضمن اشاره به نکته لطیف دیگری میفرمایند: الجزع أتعب من الصّبر؛ بیتابی از صبر و شکیبایی ناراحتکنندهتر است.(795)
دلیل آن روشن است؛ زیرا جزع و بیتابی هیچ مشکلی را حل نمیکند، تنها اثرش این است که روح و جسم انسان را در هم میکوبد، به همین دلیل از شکیبایی پر زحمتتر میباشد؛ مثلاً، هنگامی که انسان، عزیزی را از دست دهد، ممکن است سرش را به دیوار بکوبد، گریبان چاک کند، نعره و فریاد بکشد و یا سرانجام خودکشی کند؛ اما هیچ یک از اینها عزیز از دست رفته را بازنمیگرداند، بلکه تنها پایههای ایمان و سلامت جسم و جان او را در هم میکوبد، علاوه بر این، اجر و پاداش انسان را نیز بر باد میدهد که شرح آن در حدیث بعد میآید.
3- حضرت علی علیه السّلام میفرماید: ألجزع لایدفع القدر ولکن یحبط الأجر؛ جزع (در برابر مصائب)، مقدرات را تغییر نمیدهد؛ ولی اجر و پاداش انسان را از بین میبرد.(796)
درباره این که چرا پاداش را از بین میبرد، باید گفت: جزع و ناشکیبایی دلیل بر عدم رضا و عدم تسلیم در برابر مقدرات الهی است. در واقع، اعتراض به عدل و حکمت پروردگار را دربردارد؛ هر چند صاحبش از آن غافل باشد.
4- در حدیث دیگری که از امام هادی علیه السّلام نقل شده، ضمن اشاره به نکته جالب دیگری، میفرمایند: ألمصیبة للصّابر واحدة و للجازع اثنان؛ مصیبت برای انسان صبور یکی است و برای انسان بیصبر و شکیبا دوتاست.(797)
جزع و بیتابی - چنان که در قبل اشاره شد - مشکلات عظیم جسمی و روحی به دنبال دارد، به علاوه اجر و پاداش انسان را برباد میدهد، بنابراین مصیبت افراد ناشکیبا مضاعف میشود.
5- امام کاظم علیه السّلام در بیان یکی از وصایای حضرت مسیح علیه السّلام میفرمایند: ((و لاتجعلوا قلوبکم مأوی للشّهوات انّ أجزعکم عند البلاء لأشدّکم حبّاً للدّنیا و انّ أصبرکم علی البلاء لأزهدکم فی الدّنیا؛ دلهای خود را پناهگاه شهوات قرار ندهید، آن کس که در بلا، بیشتر بیتابی میکند، علاقهاش به دنیا بیشتر است و آن کس که در بلا، شکیباتر است، نسبت به دنیا، بیاعتناتر است.(798)
از این روایت استفاده میشود که یکی از سرچشمههای مهم جزع و بیتابی، حرص و حبّ دنیاست و برای کاستن از شدّت جزع، باید از علاقه به دنیا کاست.
6- در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام نقل شده است: پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم هنگام عیادت یکی از یارانش که آخرین ساعات عمرش را میگذراند، فرمودند: ای فرشته مرگ! با او مدارا کن که باایمان است. ملکالموت عرض کرد: بشارت باد بر تو ای محمد! که من نسبت به همه مؤمنان مدارا میکنم. بدان ای محمد! هنگامی که من روح فرزندان آدم را میگیرم، خانواده آنان بیتابی میکنند. در گوشهای از خانه میایستم و میگویم: چرا اینگونه بیتابی میکنید؟ من قبل از پایان عمرش روح او را نگرفتم و این یک مأموریت الهی است، گناهی ندارم؛ ان تحتسبوه و تصبروا توجروا، و ان تجزعوا تأثموا و توزروا؛ اگر راضی به رضای خدا باشید صبر کنید به شما پاداش داده میشود و اگر جزع و بیتابی کنید گناه میکنید.(799)
7- حدیث کوتاه و پرمعنی دیگری از امیرمؤمنان علی علیه السّلام آمده است: من لم ینجه الصّبر أهلکه الجزع؛ کسی که صبر او را نجات ندهد، بیتابی او را هلاک خواهد کرد.(800) (این هلاکت میتواند اشاره به هلاکت دنیا و آخرت باشد).
8- این بحث را با حدیث دیگری از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم - به عنوان ختامه مسک - پایان میدهیم. در این حدیث آمده است که یکی از اصحاب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرزندش را از دست داده بود، حضرت صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دستور نوشتن نامهای به این مضمون را به او دادند: خداوند متعال، اجر تو را افزون کند و به تو صبر و شکیبایی دهد!... مبادا با جزع و بیتابی، اجر خود را از بین ببری و فردای قیامت به خاطر از دست دادن ثواب صبر بر مصیبت، پشیمان گردی، هنگامی که ثواب و مصیبتت را ببینی، میفهمی که مصیبت از آن کوتاهتر بوده است و بدان! جزع و بیتابی، عزیز از دست رفته را بازنمیگرداند، غم و اندوه، قضای الهی را تغییر نمیدهد و آنچه از پاداش، در برابر از دست دادن فرزند بر تو نازل شده، تأسّفت را از میان میبرد.(801)
مرحوم محدّث قمی در سفینةالبحار داستان جالبی درباره بوذرجمهر و مسئله صبر و جزع که بسیار مناسب این نوشتار است، نقل میکند: در بعضی از تواریخ آمده است که انوشیروان نسبت به بوذرجمهر خشمگین شد. دستور داد او را در اتاق تاریکی زندانی کنند. چندین روز گذشت، انوشیروان کسی را فرستاده تا از وضع حال او جویا شود. فرستاده انوشیروان، در حالی که او خوشحال و مطمئن بود، از او پرسید: چگونه در این حالت که سخت در مضیقهای، فارغالبال میباشی؟
بوذرجمهر گفت: من (همه روزه) از معجونی که از شش ماده ترکیب شده است، استفاده میکنم و این معجون همانگونه که میبینید، مرا بر سر حال آورده است.
فرستاده پرسید: ممکن است این معجون را به ما معرفی کنی تا در مشکلات به آن پناه بریم؟
بوذرجمهر در جواب گفت:
مادّه اوّل آن ألثّقة باللّه؛ توکّل بر خداست.
ماده دوّم؛ آنچه مقدر است، خواه و ناخواه رخ میدهد و بیتابی در برابر آن، مشکلی را حل نخواهد کرد.
ماده سوّم؛ صبر و شکیبایی بهترین چیزی است که در آزمونهای الهی به کمک انسان میشتابد.
ماده چهارم؛ اگر صبر نکنم، چه کنم؟ بنابراین با جزع خود را هلاک ننمایم.
ماده پنجم؛ از مشکلی که من دارم، مصائب مشکلتری نیز وجود دارد؛ پس خدا را شُکر که در آنها گرفتار نشدم!
ماده ششم؛ از ستون به ستون فرج است.
این سخن به انوشیروان رسید، او را آزاد و گرامی داشت.(802)