اشاره :
در بسیاری از آیات قرآن مجید و روایات اسلامی و سرگذشت انبیا و اولیا و صالحان و در کتب علمای اخلاق و ارباب سیر و سلوک روی مسئله توکّل به عنوان یک فضیلت مهمّ اخلاقی که بدون آن نمیتوان به مقام قرب الهی رسید، یاد شده است.
منظور از توکّل سپردن کارها به خدا، و اعتماد بر لطف اوست، زیرا توکّل از مادّه وکالت به معنی انتخاب وکیل نمودن و اعتماد بر دیگری کردن است، بدیهی است هر قدر وکیل توانایی بیشتر و آگاهی فزونتر داشته باشد شخص موکّل احساس آرامش بیشتری میکند، و از آنجا که علم خدا بیپایان و تواناییش نامحدود است هنگامی که انسان توکّل بر او میکند آرامش فوقالعاده احساس میکند، در برابر مشکلات و حوادث مقاوم میشود، و از دشمنان نیرومند و خطرناک نمیهراسد، در سختیها خود را در بن بست نمیبیند و پیوسته راه خود را به سوی هدف ادامه میدهد.
انسانی که بر خدا توکّل دارد هرگز احساس حقارت و ضعف نمیکند بلکه به اتّکای لطف خدا و علم و قدرت بیپایان او خود را پیروز و فاتح میبیند و حتّی شکستهای منطقی او را مأیوس نمیسازد.
هرگاه توکّل به مفهوم صحیح کلمه در جان انسان پیاده شود به یقین امید آفرین، بروبخش و باعث تقویت اراده و تحکیم مقاومت و پایمردی است.
مسئله توکّل در زندگی انبیای بزرگ الهی درخشش فوقالعادهای دارد، بررسی آیات قرآنی در این زمینه نشان میدهد که آنها همیشه در برابر مشکلات طاقتفرسا خود را زیر سپر توکّل قرار میدادند، و یکی از دلایل مهمّ پیروزی آنها داشتن همین فضیلت اخلاقی بوده است.
با این اشاره به آیات قرآن بازمیگردیم و با توجّه به ترتیب تاریخی سرگذشت انبیا مسئله توکّل را در زندگی آنان مورد بررسی قرار میدهیم (از نوح علیه السّلام شروع کرده به پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پایان میدهیم):
1- واتل علیهم نبأ نوح اذ قال لقومه یا قوم ان کان کبر علیکم مقامی و تذکیری بآیات اللّه فعلی اللّه توکّلت فأجمعوا أمرکم و شرکائکم ثمّ لایکن أمرکم علیکم غمّة ثمّ اقضوا الیّ و لاتنظرون (سوره یونس، آیه 71)
2- انّی توکّلت علی اللّه ربّی و ربّکم (سوره هود، آیه 56)
3- ربّنا انّی أسکنت من ذرّیّتی بواد غیر ذی زرع عند بیتک المحرّم ربّنا لیقیموا الصّلوة فاجعل أفئدة من النّاس تهوی الیهم و ارزقهم من الّثمرات لعلّهم یشکرون (سوره ابراهیم، آیه 37)
4- ...ان ارید الّا الاصلاح مااستطعت و ما توفیقی الّا باللّه علیه توکّلت و الیه انیب (سوره هود، آیه 88)
5- و قال یا بنیّ لاتدخلوا من باب واحد و ادخلوا من ابواب متفرّقة و ما اغنی عنکم من اللّه من شیء ان الحکم الّا اللّه علیه توکّلت و علیه فلیتوکّل المتوکّلون (سوره یوسف، آیه 67)
6- و قال موسی یا قوم ان کنتم آمنتم باللّه فعلیه توکلّوا ان کنتم مسلمین فقالوا علی اللّه توکّلنا ربّنا لاتجعلنا فتنة لقوم الظّالمین (سوره یونس، آیه 84 و 85)
7- و لمّا برزوا لجالوت و جنوده قالوا ربّنا أفرغ علینا صبراً و ثبّت أقدامنا و انصرنا علی القوم الکافرین (سوره بقره، آیه 250)
8- فان تولّوا فقل حسبی اللّه لا اله الّا هو علیه توکّلت و هو ربّ العرش العظیم (سوره توبه، آیه 129)
9- و مالنا ألّا نتوکّل علی اللّه و قد هدانا سبلنا و لنصبرنّ علی ماآذیتمونا و علی اللّه فلیتوکّل المتوکّلون (سوره ابراهیم، آیه 12)
10- ...و من یتوکّل علی اللّه فهو حسبه... (سوره طلاق، آیه 3)
ترجمه :
1- سرگذشت نوح را بر آنها بخوان! در آن هنگام که به قوم خود گفت: ای قوم من! اگر تذکّرات من نسبت به آیات الهی، بر شما سنگین (و غیرقابل تحمّل) است، (هر کار از دستتان ساخته است بکنید) من بر خدا توکّل کردهام! فکر خود و قدرت معبودهایتان را جمع کنید، سپس هیچ چیز بر شما پوشیده نماند (تمام جوانب کارتان را بنگرید) سپس به حیات من خاتمه دهید و (لحظهای) مهلتم ندهید!
2- من، بر اللّه که پروردگار من و شماست توکّل کردهام!
3- پروردگارا! من بعضی از فرزندانم را در سرزمین بیآب و علفی، و در کنار خانهای که حرم توست، ساکن ساختم تا نماز را برپادارند، تو دلهای گروهی از مردم را متوجّه آنها ساز، و از ثمرات به آنها روزی ده، شاید آنها شُکر تو را به جای آورند!
4- من جز اصلاح - تا آنجا که در توانایی دارم - نمیخواهم! و توفیق من جز به (کمک) خداوند نیست. بر او توکّل کردم و به سوی او بازمیگردم!
5- و (هنگامی که میخواستند حرکت کنند، یعقوب) گفت: فرزندان من! از یک دَر وارد نشوید، بلکه از درهای متفّرق وارد گردید (تا توجّه مردم به سوی شما جلب نشود)! و (من با این دستور) نمیتوانم حادثهای را که از سوی خدا حتمی است از شما دفع کنم! حکم و فرمان، تنها از آن خداست! (برای پیروزی شما) بر او توکّل کردهام و همه متوکّلان باید بر او توکّل کنند!
6- موسی گفت: ای قوم من! اگر شما به خدا ایمان آوردهاید، بر او توکّل کنید اگر تسلیم فرمان او هستید! - گفتند: تنها بر خدا توکّل داریم، پروردگارا! ما را مورد شکنجه گروه ستمگر قرار مده!
7- و هنگامی که در برابر جالوت و سپاهیان او قرار گرفتند: پروردگارا! پیمانه شکیبایی و استقامت را بر ما بریز! و قدمهای ما را ثابت بدار! و ما بر جمعیّت کافران، پیروز بگردان!
8- اگر آنها (از حق) روی بگردانند، (نگران مباش!) بگو: خداوند مرا کفایت میکند، هیچ معبودی جز او نیست، بر او توکّل کردم، و او صاحب عرش عظیم است!
9- و چرا بر خدا توکّل نکنیم، با اینکه ما را به راههای (سعادت) رهبری کرده است، و ما به طور مسلّم در برابر آزارهای شما صبر خواهیم کرد (و دست از رسالت خویش برنمیداریم) و توکّلکنندگان باید فقط بر خدا توکّل کنند!
10- و هر کس بر خدا توکّل کند کفایت امرش را میکند... .