تواضع از مادّه وضع در اصل به معنی فرونهادن است، این تعبیر در مورد زنان باردار که مولود خود را به دنیا میآورند به عنوان وضع حمل گفته میشود و در مورد خسارت و زیان کردن و کمبود تعبیر وضیعة به کار میرود و هنگامی که به عنوان یک صفت اخلاقی گفته میشود مفهومش این است که انسان خود را پایینتر از آنچه موقعیّت اجتماعی اوست قرار دهد، به عکس تکبّر که مفهومش برتریجویی و قرار دادن خویشتن برتر از موقعیّت فردی و اجتماعی اوست.
بعضی از ارباب لغت تواضع را به معنی تذلّل تفسیر کردهاند و منظور از تذلّل در اینجا خضوع و فروتنی و تسلیم است.
مرحوم نراقی در معراج السعاده در تعریف تواضع میگوید: تواضع عبارت است از شکسته نفسی که نگذارد آدمی خود را بالاتر از دیگری ببیند و لازمه آن کردار و گفتار چندی است که دلالت بر تعظیم دیگران و اکرام ایشان میکند.(78)
تعبیر به فروتنی در فارسی دقیقاً همین معنا را میرساند و این مسئله از خلال گفتار و رفتار انسانها نمایان میشود.
در حدیثی از امام علیّ بن موسی الرضا علیه السّلام میخوانیم، سؤال کردند: ما حدّ التّواضع الّذی اذا فعله العبد کان متواضعاً؟ فقال: التّواضع درجات منها أن یعرف المرء قدر نفسه فینزّلها منزلتها بقلب سلیم لایحبّ أن یأتی الیه، ان رأی سیّئة دَرأها بالحسنة، کاظم الغیظ، عاف عن النّاس، و اللّه یحبّ المحسنین؛ حدّ تواضع که اگر انسان آن را انجام دهد متواضع محسوب میشود چیست؟ فرمود: تواضع درجات و مراحلی دارد: یکی از مراحل آن این است که انسان قدر و موقعیّت نفس خویش را بداند و در همان جایگاه با قلب سلیم (و پذیرش درونی) جای دهد، دوست نداشته باشد کاری درباره کسی انجام دهد مگر همانند کارهایی که درباره او انجام میدهند (همانگونه که انتظار احترام از دیگران دارد باید دیگران را محترم بشمارد و هر کاری را از سوی دیگران دون شأن خود میشمرد درباره دیگران دون شأن بشمرد.) هرگاه بدی از کسی ببیند آن را با نیکی پاسخ دهد، خشم خود را فرو برد، از گناهان مردم درگذرد و آنها را مورد عفو قرار دهد، خداوند نیکوکاران را دوست دارد.(79)
آنچه در این روایت پُرمحتوا آمده، در واقع نشانههای تواضع است که از طریق آن میتوان به تعریف تواضع نیز آشنا شد.
در حدیث دیگری از امام باقر علیه السّلام میخوانیم: التّواضع الرّضا بالمجلس دون شرفه و أن تسلّم علی من لقیت و أن تترک المراء و ان کنت محقّاً؛ تواضع آن است که به کمتر از جایگاه شایسته خود در مجلس قانع باشی و هرگاه کسی را ملاقات کردی در سلام پیشی بگیری و جرّ و بحث را رها کنی هر چند حق با تو باشد.(80)
حقیقت این است که تعریف تواضع از نشانههای آن جدا نیست؛ چرا که یکی از بهترین راههای تعریف یک موضوع، ذکر نشانههای گوناگون آن است (دقّت کنید.)