بحث ما در جلسات گذشته در باره نماز و خشوع در نماز بود. اشاره كردیم كه شریعت مقدس اسلام، اهمیت بسیارى به نماز داده است. در اذان و اقامه نماز، اشاره مىشود كه نماز بهترین اعمال است: حَىَّ عَلى خَیْرِ الْعَمَل. هم چنین رو آوردن به نماز، شتافتن به سوى رستگارى دانسته شده است: حَىَّ عَلَى الْفَلاح. در مجموع اذان و اقامه كه گفتن آنها قبل از شروع نماز مستحب است، دوازده بار براى شتافتن به سوى نماز ندا در داده مىشود. حَىَّ عَلَى الصّلوة، حَىَّ عَلَى الْفَلاح، حَىَّ عَلَى خَیْرِ الْعَمَل. این امر نشان از اهمیت بسیار بالاى این فریضه نزد صاحب شریعت دارد.
اما نماز آن گاه بهترین اعمال مىشود و «فلاح» و رستگارى را در پى مىآورد كه همراه با «خشوع باشد»؛ چنان كه در قرآن كریم در سوره مؤمنون به این امر تصریح شده است: قَدْ أَفْلَحَ الْمُؤْمِنُونَ. الَّذِینَ هُمْ فِی صَلاتِهِمْ خاشِعُونَ(519) به راستى كه مؤمنان رستگار شدند، همانان كه در نمازشان فروشكستهاند. پیش از این در مورد مفهوم «خشوع» و عواملى كه مىتواند در ایجاد خشوع مؤثر واقع شود مطالبى را بیان كردیم. اینك به یارى خداى متعال ادامه بحث را پى مىگیریم.
از دیگر عواملى كه موجب خشوع در نماز مىگردد حالت «خوف از خدا» است. در آیات و روایات فراوانى بر این مطلب تصریح و تأكید شده كه مؤمن باید از خداوند خوف داشته باشد. در قرآن كریم مىفرماید: فَلا تَخافُوهُمْ وَ خافُونِ إِنْ كُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ(520) پس اگر مؤمنید از
( صفحه 350)
آنان مترسید و از من بترسید. در جایى دیگر مىفرماید: وَ أَمّا مَنْ خافَ مَقامَ رَبِّهِ وَ نَهَى النَّفْسَ عَنِ الْهَوى فَإِنَّ الْجَنَّةَ هِیَ الْمَأْوى(521) و اما كسى كه از ایستادن در برابر پروردگارش هراسید، و نفس [خود]را از هوس باز داشت، پس جایگاه او همان بهشت است. یا اینكه مىفرماید: فَلا تَخْشَوْهُمْ وَ اخْشَوْنِى(522) پس، از ایشان مترسید و از من بترسید. هم چنین تمامى مواردى كه در آن، صحبت از تقوا و توصیه به آن شده، شاید بتوان گفت خوف از خداى متعال در آنها لحاظ شده باشد. به هر حال، تردیدى نیست كه در قرآن كریم مسأله «خوف از خدا» وجود دارد و به آن توصیه شده است.
در روایات اهل بیت(علیه السلام) نیز موارد متعددى به مسأله «خوف از خدا» اشاره شده، و تعداد این روایات به حدى است كه در كتاب ها و جوامع روایى، بابى مستقل مربوط به خوف و خشیت الهى وجود دارد. در دعاها و مناجات هایى كه از ائمه اطهار(علیهم السلام) نقل شده است مضامینِ حاكى از خوف خداوند بسیار است. یكى از مناجات هاى امام سجاد(علیه السلام) در مجموعه مناجات هاى «خمس عشره» مناجاة الخائفین است.
علاوه بر اینها، در سیره عملى پیامبر و اهل بیت اطهار(علیهم السلام) و هم چنین بزرگان، نقل شده كه بدون استثنا حالت خوف از خدا داشتهاند و حتى در برخى موارد نقل شده كه حالتى شبیه «غشوه» به آنان دست مىداده و از خوف خدا از حال مىرفتند! البته بگذریم كه این مسأله با فرهنگ مادى و دنیاگرایانه امروزه دنیا سازگار نیست و احیاناً به دیده تمسخر به آن نگاه مىكنند!