برخى انگیزه ها و نیت ها هم چون ریا و عجب، عبادت را به طور كلى فاسد و باطل مى‌كنند و نه
( صفحه 282)
تنها باعث مى‌شوند آن عبادت هیچ اثر مثبتى نداشته باشد، كه موجب سقوط انسان نیز مى‌شوند. «ریا» یكى از مهم ترین و رایج ترین موانع تأثیر اعمال عبادى است. «ریا» یعنى خودنمایى و خود را به دیگران نشان دادن؛ یعنى انسان عمل را به این انگیزه انجام دهد كه دیگران ببینند و تعریف و تمجید كنند و او از تعریف و تمجید دیگران لذت ببرد و خوشحال شود. انسانى كه عبادتش را با این نیت انجام مى‌دهد، در حین عمل همه حواس و فكر و ذكرش این است كه طورى رفتار كند كه دیگران بپسندند و اصلاً توجه به این معنا ندارد كه آیا خدا هم عمل او را مى‌پسندد یا خیر!
قرآن كریم در خصوص ریاى در نماز دو آیه دارد. در یك جا مى‌فرماید: فَوَیْلٌ لِلْمُصَلِّینَ. الَّذِینَ هُمْ عَنْ صَلاتِهِمْ ساهُونَ. الَّذِینَ هُمْ یُراؤُنَ(443) پس واى بر نمازگزارانى كه از نمازشان غافلند؛ آنان كه ریا مى‌كنند. در این آیه مى‌فرماید، واى به حال كسانى كه در نماز خود ریا مى‌كنند. در آیه‌اى دیگر، ریاى در نماز را علامت «نفاق» معرفى مى‌كند: إِنَّ الْمُنافِقِینَ یُخادِعُونَ اللّهَ وَ هُوَ خادِعُهُمْ وَ إِذا قامُوا إِلَى الصَّلاةِ قامُوا كُسالى یُراؤُنَ النّاسَ وَ لا یَذْكُرُونَ اللّهَ إِلاّ قَلِیلاً(444) منافقان با خدا نیرنگ مى‌كنند، و حال آن‌كه او با آنان نیرنگ خواهد كرد؛ و چون به نماز ایستند با كسالت برخیزند. با مردم ریا مى‌كنند و خدا را جز اندكى یاد نمى‌كنند.
منافق، چه منافقان قدیم و چه منافقان جدید، كسى است كه صریحاً نمى‌گوید دین را قبول ندارم. اصلاً تفاوت كافر و منافق همین است. اگر كسى به ظاهر، دین را انكار كند چنین كسى كافر است. منافق كسى است كه به ظاهر، دین را انكار نمى‌كند، بلكه تظاهر به اسلام مى‌كند و مى‌گوید دین را قبول دارم، ولى در دل هیچ اعتقادى به آن ندارد. منافقان در زمان پیامبر(صلى الله علیه وآله) براى جلب نظر مردم به مسجد مى‌آمدند و نماز هم مى‌خواندند. قرآن مى‌فرماید نماز اینان به واسطه نفاقشان و این‌كه در دل اعتقادى به آن ندارند، با نشاط نیست، بلكه با كسالت و بى حالى است: لا یَأْتُونَ الصَّلاةَ إِلاّ وَ هُمْ كُسالى. آنان اگر نماز مى‌خوانند تنها براى این است كه به مردم نشان دهند ما نمازخوان هستیم: یُراؤُنَ النّاسَ. این نماز نه تنها براى آنان فایده‌اى ندارد كه عذابشان را بیشتر مى‌كند.
قرآن كریم به ریاى در انفاق و زكات و ریاى در جهاد نیز اشاره كرده است. در مورد ریا
( صفحه 283)
در پرداخت زكات مى‌فرماید:الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوالَهُمْ رِئاءَ النّاسِ وَ لا یُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ لا بِالْیَوْمِ الْآخِرِ...(445) كسانى كه اموالشان را براى نشان دادن به مردم انفاق مى‌كنند، و به خدا و روز بازپسین ایمان ندارند... .در مورد ریاى در جهاد نیز مى‌فرماید: وَ لا تَكُونُوا كَالَّذِینَ خَرَجُوا مِنْ دِیارِهِمْ بَطَراً وَ رِئاءَ النّاسِ(446) و مانند كسانى مباشید كه از خانه هایشان با حالت سرمستى و براى نشان دادن به مردم خارج شدند.
بنابراین «ریا» اختصاصى به نماز ندارد و هر عبادتى را كه انسان به قصد خودنمایى و نشان دادن به مردم انجام دهد، آن عبادت، ریایى است.
نقطه مقابل ریا «اخلاص» است. اخلاص این است كه انسان عمل را فقط به قصد انجام فرمان الهى و جلب رضایت خداوند انجام دهد و غیر از این هیچ قصد و نیت دیگرى همراه عملش نباشد. نمى‌خواهد خود و عملش را به دیگران نشان بدهد تا آنها از او تعریف و تمجید كنند، بلكه فقط خدا را در نظر دارد. البته ممكن است عملش در حضور دیگران باشد، اما قصدش این نیست كه آنها ببینند. اگر انسان قصد خود را خالص كند و عمل را فقط براى خدا انجام دهد، در برخى موارد حتى انجام دادن آن در حضور دیگران، امرى مستحب و خود عبادتى دیگر است. قرآن در مورد انفاق مى‌فرماید: قُلْ لِعِبادِیَ الَّذِینَ آمَنُوا یُقِیمُوا الصَّلاةَ وَ یُنْفِقُوا مِمّا رَزَقْناهُمْ سِرًّا وَ عَلانِیَةً(447) به آن بندگانم كه ایمان آورده‌اند بگو: «نماز را برپا دارند و از آنچه به ایشان روزى داده ایم، پنهان و آشكار انفاق كنند.»
در مورد پنهان كردن انفاق و این‌كه دیگران از انفاق ما با خبر نشوند روایات متعددى وارد شده است. در روایتى آمده كه، خدا دوست دارد وقتى كسى انفاق مى‌كند به گونه‌اى باشد كه اگر با دست راستش انفاق مى‌كند دست چپش از این امر با خبر نشود! این گونه روایات براى تأكید بر نهایت استتار و پنهان كارى در انفاق است. اما با این حال، گاهى هست كه انفاق علنى مطلوب است. از این رو قرآن و روایات، هم به انفاق مخفیانه و سرّى و هم به انفاق علنى و آشكار دستور داده‌اند. انفاق علنى به جهت تبلیغ و ترویج این كار نیك انجام مى‌گیرد؛ یعنى ما براى آن‌كه دیگران هم از ما الگو بگیرند و به این كار خیر تشویق شوند، انفاق را در پیش چشم دیگران انجام مى‌دهیم. البته در چنین مواردى انسان باید بسیار مراقب باشد كه ریا و
( صفحه 284)
خودنمایى در عملش راه پیدا نكند. بین این‌كه انفاق مى‌كنم تا دیگران یاد بگیرند یا این‌كه انفاق مى‌كنم تا دیگران از من تعریف كنند، مرزى بسیار باریك است كه اگر دقت نكنیم انفاقمان ریایى مى‌شود.