اكنون پس از تبیین مفهوم «تزكیه» و مفهوم «نفس»، معناى «تزكیه نفس» روشن مىگردد. تزكیه نفس یعنى مراقب آفت هاى نفس بودن. نفس به مانند نهالى است كه باغبان آن را مىكارد. او وقتى نهالى را غرس كرد، شب و روز از آن مراقبت مىكند. مواظب است كرم ها، حشرات و سایر آفت ها این نهال را فاسد نكنند و از بین نبرند. نفس نیز همینگونه است. انسان باید از نفس خویش آفت زدایى كند. علماى اخلاق به این كار «تخلیه» مىگویند؛ یعنى انسان باید خود را از آفات تخلیه كند و آنها را از صفحه ضمیر و نفس خود بیرون بریزد. و همان طور كه آن نهال باید سر از خاك برآورد و از دامن خاك سر به آسمان بكشد، نفس انسان نیز زادگاهش زمین است اما جایگاهش ملكوت آسمان ها است كه باید به سوى آن اوج بگیرد. براى اینكه نفس، توان چنین پروازى را داشته باشد، باید مراقب بود كه آفت ها و سموم آن را به ضعف و نابودى
( صفحه 35)
نكشانند. باید با آنها مبارزه كرد و ریشه آنها را در نفس خشكاند. این یك مرحله از كار تزكیه است. مرحلهاى كه گفتیم علماى اخلاق از آن به «تخلیه» تعبیر مىكنند.
در مرحله بعد و پس از تخلیه، انسان باید مراقب باشد آن چه را كه براى سلامت نفس و رشد آن مفید است جذب كند. در این مرحله است كه باید نیرو و انرژى لازم را براى پرواز نفس تحصیل نماید.
البته نباید فراموش كنیم كه مركب روح، جسم است. روح تا در این دنیا است، باید با كمك این جسم به سوى مقصد حركت كند. از این رو، از باب مقدمه، بحث آفت زدایى و هم چنین جذب نیرو و انرژى در مورد جسم هم مطرح است. باید مراقب جسم هم بود تا بیمار نشود و سالم بماند. مركب بیمار و بى حال نمىتواند راكب را به مقصد برساند. در این جا روح راكب است و جسم مركب. براى به مقصد رسیدن راكب باید مراقب بهداشت و تأمین سلامت و غذا و انرژى جسم هم باشیم. گرچه این بدن در نهایت پوسیده مىشود و از بین مىرود، اما همان طور كه گفتیم، تا در این دنیا هستیم وسیله رسیدن ما به مقصد است. آرى، آن گاه كه به مقصد رسیدیم، مىتوانیم آن را از تن بیرون آورده و رها كنیم، امّا تا قبل از آن مرحله، چارهاى جز همراهى و استفاده از آن نداریم. اگر سوار بر ماشین به سوى مقصدى حركت مىكنید، باید مراقب سلامت ماشین هم باشید، و گرنه از رفتن باز خواهید ماند. اگر نیاز به تعمیر پیدا كرد باید آن را تعمیر كنید. اگر بنزین مىخواهد باید در باك آن بنزین بریزید. اگر چرخ آن پنچر شده، باید آن را تعویض كنید. اگر این كارها را انجام ندهید خود نیز نمىتوانید به مقصد برسید.
اما آفت نفس چیست و غذا و انرژى لازم براى حركت آن كدام است؟