پیش از این بیان كردیم كه بر حسب آنچه از آیات شریفه قرآن و هم چنین روایات استفاده مى‌شود، تنها راه سعادت انسان، ایمان به خدا و انجام اعمال صالح است. هم چنین گفتیم ایمان داراى مراتب متعددى است و شدت و ضعف دارد. شدت و ضعف ایمان در عملْ ظاهر مى‌شود. كسانى كه تقیّدشان به انجام وظایف شرعى و اعمال صالح بیشتر باشد، این امر نشانه قوى‌تر بودن ایمان آنها است. هم چنین در مقام اجتناب از گناهان، هر چقدر فرد پرهیز و نگرانى‌اش از گناه بیشتر باشد، به طورى كه حتى از امور مشتبه و مشكوك و نیز مكروهات اجتناب كند، نشانه قوى‌تر بودن ایمان او است.
اشاره كردیم كه سیر تكاملى انسان و آنچه انسان را انسان حقیقى مى‌كند و سپس در مراتب انسانیت بالا مى‌برد چیزى جز «ایمان» نیست. از این رو هر چقدر ایمان انسان كامل‌تر باشد، از كمالات انسانى بیشترى برخوردار خواهد بود، و هر چه ایمان ضعیف‌تر باشد كمالات انسانى فرد نیز كمتر خواهد بود. از سوى دیگر نیز آنچه كه موجب سقوط انسان مى‌شود و او را در این مسیر تنزّل مى‌دهد، «كفر» و «الحاد» است. «كفر» نیز به مانند ایمان داراى مراتبى است و آثار آن نیز مانند ایمان در عملْ ظاهر مى‌شود. هر چقدر گردن فرازى و عصیان فرد در مقابل خداى متعال بیشتر باشد نشانه كفر شدیدتر است. برخى از افراد در پست ترین مراتب كفر و شقاوت هستند؛ جایى كه به تعبیر قرآن «فِی الدَّرْكِ الْأَسْفَلِ مِنَ النّارِ(387) است؛ یعنى پایین ترین چاه هاى جهنم. هرچه از این پایین ترین مرتبه فاصله بگیریم، كفر كمتر مى‌شود، تا مى‌رسد به مرز بین ایمان و كفر؛ یعنى جایى كه فرد اگر یك گام به این طرف بردارد «مؤمن» است و اگر یك قدم
( صفحه 242)
به آن طرف بردارد «كافر» محسوب مى‌گردد. این جا، به اصطلاح، نقطه صفر است و به محدوده كفر یا ایمان وارد شدن بستگى به این دارد كه فرد از این نقطه، اولین قدم را به كدام سو بردارد. تلاش همه انبیا و اولیا نیز این بوده كه غیر از آن‌كه خودشان مراتب كامل ترى از ایمان را كسب مى‌كنند، دیگران را هم وادار كنند در این مسیر به پیش بروند. همه كسانى كه راه انبیا را انتخاب كرده‌اند هدفشان همین است كه هر چه بیشتر ایمانشان را قوى كنند؛ یعنى كمالات انسانى شان را افزایش دهند؛ كه آن نیز به نوبه خود با نزدیكى هر چه بیشتر به خداوند ملازم است.
پرسشى كه مطرح كردیم این بود كه، چگونه مى‌توان ایمان را تقویت كرد؟ اكتفا كردن به مراتب پایین و پایین ترین مرتبه ایمانْ این خطر را دارد كه انسان پیوسته در معرض افتادن در دامان كفر واقع مى‌شود؛ چرا كه به مرز ایمان و كفر بسیار نزدیك است و با كوچك ترین خطا و لغزشى به پرت گاه كفر سقوط خواهد كرد. از آن سو، در مراتب كامل ایمان، عكس این حالت است. اگر همه عالم با تمام قوایشان بر كسى كه ایمان كامل دارد هجوم بیاورند سر سوزنى در او تأثیر نمى‌كند. عالى ترین مرتبه ایمان آن است كه امیرالمؤمنین على(علیه السلام) مى‌فرماید: لَوْ كُشِفَ الغِطاءُ مَا ازْدَدْتُ یقیناً(388) اگر تمام پرده ها كنار رود ذره‌اى بر یقین من افزوده نخواهد شد. البته كسانى كه در چنین مرتبه‌اى و حتى مراتب پایین‌تر و نزدیك به آن باشند بسیار بسیار كم هستند. اگر راهى را كه انبیا نشان داده‌اند در پیش بگیریم مسیر حركتمان به سوى این قله خواهد بود. امّا این‌كه تا چه حد به این قله نزدیك شویم، امرى است كه بستگى به اراده و همت خودمان و میزان توفیق الهى دارد.