براى نزدیك شدن به روح نماز و بهرهمند شدن از حقیقت آن، اولین گام این است كه در حین نماز «توجه» به نماز داشته باشیم. شاید بسیارى از اوقات اتفاق مىافتد كه انسان سوره حمد را تمام مىكند و مشغول خواندن سوره توحید مىشود؛ در حالى كه اصلاً یادش نمىآید كه سوره حمد را چگونه خواند و تمام كرد. حتى گاهى پیش مىآید كه وقتى «السلام علیكم و رحمة اللّه و بركاته» را مىگوید تازه یادش مىآید كه نماز مىخوانده است! این نشان دهنده آن است كه هیچ توجه آگاهانهاى به نماز و آنچه انجام مىداده، نداشته است. البته در انجام فعل اختیارى و ارادى، حتماً نوعى توجه وجود دارد و محال است بدون توجه، فعل اختیارى از او صادر شود؛ اما براى حصول این شرط، وجود مرتبهاى ضعیف از توجه نیز كافى است. در
( صفحه 310)
مورد نماز هم منظور این است كه گاه توجه آن چنان ضعیف است كه اگر انسان، مثلاً، در ركعت سوم باز گردد و بخواهد به یاد بیاورد كه تشهد ركعت دومش را چگونه خوانده، به خاطر نمىآورد! این همان نمازى است كه روح ندارد و براى انسان تعالى ایجاد نمىكند.
بنابراین، اولین گام براى نایل شدن به حقیقت و روح نماز این است كه «توجه داشته باشیم كه چه مىكنیم». از همان ابتدا كه براى تكبیرة الاحرام مىایستیم و قبل از آنكه «اللّه اكبر» بگوییم، باید توجه كنیم كه براى چه این جا ایستادهایم و مىخواهیم چه بكنیم. حتى جلوتر از آن، از همان اولین كلمه و جملهاى كه شروع به اذان و اقامه مىكنیم، توجه داشته باشیم كه این جملات براى چیست. لااقل در این حد باشد كه گویى متنى را حفظ كرده و مىخواهیم براى كسى بخوانیم؛ در این حال مراقبیم كه حروف و كلمات را درست ادا كنیم و جمله ها و عبارت ها را پس و پیش نخوانیم. البته در اثر تكرار، به مرور زمان، قرائت نماز براى انسان به صورت «ملكه» در مىآید و انسان با توجهى ضعیف و نیمه آگاهانه نیز قرائت را به درستى انجام خواهد داد؛ و اشاره كردیم كه این مقدار از توجه كافى نیست.