یكى از مسایل بسیار مهم در عبادات، مسأله «نیت» است. «نیت» روح هر عبادتى محسوب مىشود و ارزش عبادت، ارتباط تام و تمام به نیت انسان دارد. اگر نیت عبادت اشكال داشته باشد و درست نباشد آن عبادت، هر چه هم حجم آن زیاد باشد، سر سوزنى براى انسان فایده نخواهد داشت. ما در كارهاى عادى و روزمره زندگى خودمان نیز براى نیت ارزش زیادى قایلیم و به كارهایى ارزش و بها مىدهیم كه نیت صحیحى پشت آنها باشد. فرض كنید دوستى به هنگام احوال پرسى با شما، الفاظى از قبیل: «فدایت شوم، دوستت دارم، قربانت شوم، دل تنگت بودم و...» را به كار ببرد. اگر شما بدانید این حرف ها واقعاً از روى محبت و صمیمیت اظهار مىشود، این اظهار ارادت او براى شما بسیار ارزشمند است و متقابلا محبت و ارادت شما به او زیاد مىشود. اما اگر بدانید این حرف ها را به منظور فریب دادن شما مىزند و نیرنگى است براى آنكه از شما استفادهاى ببرد و شما كارش را راه بیندازید، هیچ ارزشى براى این اظهار ارادت ظاهرى او قایل نمىشوید، بلكه هر چه بیشتر این رفتار را تكرار كند انزجار شما از او بیشتر مىشود. ظاهر هر دو كار یكى است، ولى این نیت است كه باعث این تفاوت آشكار در قضاوت شما مىشود. اگر كسى نسبت به شما حركاتى را كه ظاهرش احترام و تعظیم است انجام دهد، ولى شما بدانید نیت او از انجام آنها مسخره كردن شما است، نسبت به او چه حالتى پیدا مىكنید؟ نه تنها آن را ارزش محسوب نمىكنید، كه ضدارزش مىدانید. بنابراین، این یك قاعده كلى است كه عقلا براى ارزش یابى برخى از كارها به ظاهر آن نگاه نمىكنند، بلكه دقت مىكنند كه با چه نیتى انجام شده است. البته اینكه در هر مورد، چه درصدى از ارزش را به نیت مىدهند و چه درصدى را به سایر جنبه ها، بحثى گسترده است و از بحث فعلى ما نیز خارج است. آنچه در این جا مىخواهیم از آن بحث كنیم «نماز» است.
در جلسه گذشته برخى آیات و روایاتى را كه درباره فضیلت نماز وارد شده است مرور كردیم. نماز مىتواند منشأ ترقى انسان به مدارج و مراتبى شود كه حتى تصور آن براى ما
( صفحه 281)
مشكل است. بسیارى از اولیاى الهى در اثر نماز به مقاماتى رسیدهاند كه ما حتى از درك و تصور آن عاجزیم؛ و این حقیقت، غیر قابل انكار است.
روایت مىفرماید: الصلوة معراج المؤمن(441) نماز معراج مؤمن است؛ آیا نماز تا كجا مىتواند انسان را عروج دهد؟ باید گفت مراتب معراجى كه در سایه نماز مىتواند حاصل شود تقریباً بى نهایت است. از سوى دیگر، همین نمازى كه معراج است، مىتواند انسان را به قعر جهنّم بفرستد! این دو اثر متناقض از یك عمل واحد، مربوط به دو نیت مختلف مىشود. یك نیت باعث مىشود نماز، انسان را در ملكوت بالا ببرد، اما همین نماز با نیتى دیگر، انسان را در جهنم سقوط مىدهد. در این زمینه، روایتى است كه شیعه و سنى آن را با سندهاى مختلف نقل كردهاند. بر اساس این روایت، پیامبر اكرم(صلى الله علیه وآله) مىفرمایند، دو نفر وارد مسجد مىشوند و هر دو نماز مىخوانند، اما یكى با نماز خواندن از عذاب و آتش نجات پیدا مىكند و بهشتى مىشود، و دیگرى به سبب همان نماز جهنمى مىشود. سؤال كردند یا رسول الله چگونه چنین چیزى ممكن است؟ پیامبر(صلى الله علیه وآله) فرمودند، اولى به نماز خواندن خود مىبالد و براى آنكه توجه دیگران را نیز جلب كند، قدرى هم ركوع و سجود و اعمال نمازش را بهتر انجام مىدهد و خضوع و خشوعش را بیشتر مىكند. به سبب چنین نیتى كه در نماز خود وارد مىنماید، هم نمازش را باطل مىكند و همین ریاكارى باعث جهنمى شدن او مىگردد. اما شخص دوم وارد نماز مىشود و نماز مىخواند در حالى كه خجل و سر افكنده است و در فكر است كه آیا این نماز من قبول خواهد شد یا نه، و در حین نماز حالت توبه به او دست مىدهد و تصمیم مىگیرد دیگر گناه نكند. این نماز باعث مىشود از جنهم نجات پیدا كرده و بهشتى شود(442)
این چنین است كه نیت تا این حد مىتواند ارزش عمل را تحت تأثیر قرار دهد. از این رو معیار ارزشگذارى كارهاى عبادى و روح عبادت، «نیت» است.مهم این است كه عبادت را به چه «انگیزه اى» انجام مىدهیم.