به هر حال، اینها مراتب و مفاهیم مختلفى است كه متناسب با سطح فهم مخاطبان مختلف بیان
( صفحه 304)
شده است. ما باید از مراتب پایین شروع كنیم و به تدریج به مراتب بالاتر نایل شویم. اولین مرحله، همان خوف از آتش و عذاب است. بسیارى از مناجات هاى منقول از ائمه(علیهم السلام) در همین حال و هوا است. امام سجاد(علیه السلام) در دعاى ابوحمزه ثمالى این گونه با خدا مناجات مىكند: فَمَنْ یَكونُ اَسْوَءَ حالا مِنّى اِنْ اَنَا نُقِلْتُ عَلى مِثْلِ حالى اِلى قَبْرى لَمْ اُمَهِّدْهُ لِرَقْدَتى وَ لَمْ اَفْرُشْهُ بِالْعَمَلِ الصّالِحِ لِضَجْعَتى وَ ما لى لااَبْكى وَ لااَدْرى الى ما یَكونُ مَصیرى... فَما لى لااَبْكى؟ اَبْكى لِخروجِ نَفْسى اَبكى لِظُلْمَةِ قَبْرى اَبْكى لِضیقِ لَحْدى اَبْكى لِسؤال مُنكَر وَ نَكیر اِیّاىَ اَبْكى لِخروجى مِنْ قَبْرى عُریاناً ذَلیلا حامِلا ثِقْلى عَلى ظَهْرى؛ پس چه كس وضعش از من بدتر است اگر در چنین حالى به قبرم منتقل شوم؟! در حالى كه آن را براى خوابیدن خود مهیّا نكردهام و فرشى از عمل صالح براى آن تدارك ندیده ام؟! و چرا گریه نكنم، در حالى كه نمىدانم چه بر سرم خواهد آمد؟!... چرا نگریم؟ مىگریم براى خروج روح از بدنم، گریه مىكنم براى تاریكى قبرم؛ گریه مىكنم براى تنگى لَحَدم؛ گریه مىكنم از ترس آن هنگام كه نكیر و منكر از من سؤال مىكنند؛ گریه مىكنم براى آن ساعتى كه در محشر برهنه و عریان سر از قبر بیرون مىآورم در حالى كه سرافكندهام و بار گناهانم بر پشتم سنگینى مىكند!
اگر انسان واقعاً قبر و قیامت و خطرات، مهالك، عذاب ها و ترس هاى آن را به دل باور كند، كافى است براى آنكه پیوسته به یاد خدا باشد و گِرد گناه نگردد! اینها مهالك و عذاب هایى است كه مكرر در خود قرآن به آنها اشاره شده است: خُذُوهُ فَغُلُّوهُ. ثُمَّ الْجَحِیمَ صَلُّوهُ. ثُمَّ فِی سِلْسِلَة ذَرْعُها سَبْعُونَ ذِراعاً فَاسْلُكُوهُ(468) بگیرید او را و در غل و زنجیر كشید! آن گاه میان آتش اندازید. پس در زنجیرى كه درازاى آن هفتاد گز است وى را در بند كشید. هنگامى كه از فرط آتش و حرارت تشنه مىشود جز آب جوشان و چرك و خونى سوزنده چیزى به او نمىنوشانند: وَ یُسْقى مِنْ ماء صَدِید(469) و به او آبى چركین نوشانده مىشود. لَهُمْ شرابٌ مِنْ حمیم(470) شرابى از آب جوشان خواهند داشت.
ما باید اینها را جدى بگیریم و در باره آنها تأمل كنیم. در باره غذاها و نوشیدنى هاى جهنم در روایات هست كه اگر یك قطره از آن در دنیا بیفتد تمام موجودات زنده از بوى تعفن آن هلاك خواهند شد(471) از آن سو نیز اگر یك قطره از شربت هاى بهشتى در آبهاى دنیا مخلوط
( صفحه 305)
شود تمام آب هاى دنیا را معطر و خوش بو خواهد كرد. ما باید همت كنیم و وجهه نظر خود را از عذاب ها و نعمت هاى دنیایى به عذاب ها و نعمت هاى آخرت و قیامت مصروف گردانیم. خداوند چنین قدرتى را به همه ما داده و این ما هستیم كه باید با اراده خود این همت را به فعلیت در آوریم.