(196) وَأَتِمُّواْ الْحَجَّ وَالْعُمْرَةَ لِلَّهِ فَإِنْ أُحْصِرْتُمْ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ وَلاَ تَحْلِقُواْ رُءُوسَکُمْ حَتَّی یَبْلُغَ الْهَدْیُ مَحِلَّهُ فَمَنْ کَانَ مِنْکُمْ مَّرِیضاً أَوْ بِهِ أَذًی مِّنْ رَّأْسِهِ فَفِدْیَةٌ مِّنْ صِیَامٍ أَوْ صَدَقَةٍ أَوْ نُسُکٍ فَإِذَآ أَمِنْتُمْ فَمَنْ تَمَتَّعَ بِالْعُمْرَةِ إِلَی الْحَجِّ فَمَا اسْتَیْسَرَ مِنَ الْهَدْیِ فَمَنْ لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ ثَلَثَةِ أَیَّامٍ فِی الْحَجِّ وَسَبْعَةٍ إِذَا رَجَعْتُمْ تِلْکَ عَشَرَةٌ کَامِلَةٌ ذَلِکَ لِمَنْ لَّمْ یَکُنْ أَهْلَهُ حَاضِرِی الْمَسْجِدِ الْحَرَامِ وَاتَّقُواْ اللَّهَ وَاعْلَمُواْ أَنَّ اللَّهَ شَدِیدُ الْعِقَابِ
و حج وعمره را برای خدا به اتمام رسانید و اگر محصور شدید (و موانعی مانند ترس از دشمن یا بیماری اجازه نداد که پس از احرام بستن، حج را کامل کنید) آنچه از قربانی فراهم است (ذبح کنید واز احرام خارج شوید.) وسرهای خود را نتراشید تا قربانی به قربانگاه برسد و اگر کسی بیمار بود و یا ناراحتی در سر داشت (و ناچار بود سر خود را زودتر بتراشد،) باید کفّارهای از قبیل روزه یا صدقه یا قربانی بجا آورد وچون (از بیماری ویا دشمن) درامان شدید، پس هر کس بدنبال عمره تمتّع، حج را آغاز کرده آنچه را از قربانی که میسّر است (ذبح کند.) و هرکس که قربانی نیافت، سه روز در ایام حج روزه بدارد و هفت روز به هنگامی که بازگشتید، این ده روزِ کامل است. (البتّه) این (حج تمتّع) برای کسی است که خاندانش ساکن (مکّه و) مسجد الحرام نباشند. و از خدا پروا کنید و بدانید که او سخت کیفر است.
نکتهها:
در این آیه، کلیّات وگوشهای از احکام حج و عمره آمده است، ولی تفصیل آن در روایات و فتاوای علما میباشد.
«حج» مناسکی است که بنیانگذار آن حضرت ابراهیم علیه السلام بوده و در میان عرب از زمان آن حضرت متداول بوده و به فرمان خداوند این برنامه در اسلام نیز امضا شد و تا روز قیامت نیز خواهد بود.
«عمره» به معنای زیارت است و هرکس وارد مکّه شود باید با لباس احرام به زیارت کعبه و طواف آن برود. حج و عمره مثل اذان و اقامه، دو عمل مشابه هستند که اندکی تفاوت دارند. «هَدی»، نام قربانی حج است.
این آیه، عمرهی تمتّع را در کنار حج تمتّع آورده است؛ (فمن تمتّع بالعمرة الی الحج)، لکن یکی از خلفا به اجتهاد خود آنرا منع کرد. البتّه این اجتهاد در برابر فرمان صریح خداوند است.
حکم مسائل اضطراری، محدود به زمان ضرورت است. ولذا بر خلاف موارد عادّی که در سفر روزه جایز نیست، در این سفر در صورت عدم ذبح قربانی، روزه واجب است و آن هم باید در سه روز هفتم، هشتم و نهم ماه باشد، چرا که روز دهم عید قربان است که روزهی آن حرام میباشد.
امامان معصوم در تفسیر جملهی (اتمّوا الحج) فرمودند: حجِ تمام، حجی است که در آن کلام زشت، گناه و نزاع نباشد و از محرّمات پرهیز شود.**تفسیر نورالثقلین، ج1، ص181 و برهان، ج1، ص193.*** و انسان توفیق یابد امام زمان خود را ملاقات کند.**تفسیر نورالثقلین، ج3، ص183.***
پیامها:
1- وظایف دینی را باید تمام و کمال به انجام رسانید. بعد از شروع اعمال حج، نمیتوان آن را ناتمام و ناقص گذارد. (اتمّوا)
2- در اعمال حج، قصد قربت و عبادت لازم است. به انگیزهی جهانگردی و سیاحت نمیتوان حج بجا آورد. (اتمّوا... للّه)
3- احکام اسلام، در مقام سختگیری بر مردم نیست. تمام نمودن حج وعمره بر کسی که از درون مریض یا از بیرون ترس دارد، واجب نیست. (فان اُحصرتم فما استیسر من الهدی)
4- مکان در عبادات سهم دارد. (یبلغ الهدی محلّه)
5 - بیماری سبب تخفیف در احکام است، نه تعطیل آن. لذا در حج، افراد معذور باید با روزه یا صدقه یا قربانی، وظایف خود را جبران کنند. (فمن کان منکم مریضاً او... ففدیة من صیام او صدقة او نسک)
6- ملاک وجوب قربانی در حج، آسان و سهل بودن آن است. (فما استیسر من الهدی فمن لم یجد فصیام ثلاثة ایام...)
7- قانون عمره و حج تمتّع، تنها برای حجاجی است که ساکن مکّه نباشند، حج ساکنان مکّه نوع دیگری است. (اتموا الحج و العمرة... ذلک لمن لم یکن اهله حاضری المسجد الحرام)
8 - توجّه به کیفر الهی، زمینهساز تقواست و تقوی، زمینهساز انجام تکالیف. (واتمّوا الحج و العمرة... واتّقوا اللَّه واعلموا انّ اللَّه شدید العقاب)
9- توّجه به تقوا، در انجام تمام فرمانهای الهی مطرح است. (اتمّوا الحج... و اتّقوا اللّه)
10- اعمال حج، قبل از اسلام به نحو دیگری بوده است. لذا قرآن بر مراعات این تغییرات تأکید نموده است. (انّ اللّه شدید العقاب)
11- برای کسانی که در احکام حج تغییری دهند، کیفر شدیدی است. (شدید العقاب)