(74) ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذَ لِکَ فَهِیَ کَالْحِجَارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً وَإِنَّ مِنَ الْحِجَارَةِ لَمَا یَتَفَجَّرُ مِنْهُ الْأَنْهَرُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا یَشَّقَّقُ فَیَخْرُجُ مِنْهُ الْمَآءُ وَإِنَّ مِنْهَا لَمَا یَهْبِطُ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ وَمَا اللَّهُ بِغَفِلٍ عَمَّا تَعْمَلُونَ
سپس دلهای شما بعد از این جریان سخت شد، همچون سنگ یا سختتر! چرا که از پارهای سنگها، نهرها شکافته (وجاری) میشود وپارهای از آنها، شکاف برمیدارد و آب از آن تراوش میکند، و بعضی از سنگها از خوف خدا (از فراز کوه) به زیر میافتد. (امّا دلهای شما هیچ متأثّر نمیشود) و خداوند از اعمال شما غافل نیست.
نکتهها:
آیات قبل، بسیاری از الطاف الهی درباره بنیاسرائیل، از قبیل: رهایی از شرّ فرعون، شکافته شدن دریا، قبول توبه آنان از گوسالهپرستی، نزول بهترین غذاها، سایهبان قرار دادن ابرها و رهبری معصوم را یادآور شد و در نهایت، ماجرای قتل نفس وچگونگی کشف قاتل با یک روش اعجازآمیز را بازگو کرد. خداوند در این آیه میفرماید: به جهت بیتوجّهی شما به این همه نشانه و آیه که از روی لجاجت وکینه بود، دلهای شما را قساوت فراگرفت وسنگدل شدید و ایبسا که دلهایتان از سنگ نیز سختتر شد.
سنگها، مراحل مختلفی دارند:
الف: خرد میشوند، از آنها نهرها جاری شده وانسانها را سیراب میکنند. (یتفجّر منه الانهار)
ب: انفجار ندارند، ولی حدّاقل خود و اطراف خود را تر میکنند. (یخرج منه الماء)
ج: از خشیت الهی، سقوط و سجود دارند. (یهبط من خشیة اللَّه)
پیامها:
1- قساوت و سنگدلی، بدترین نوع مرض روحی است که به جهت لجاجتهای پیدرپی، برای انسان پیدا میشود. (ثم قست قلوبکم من بعد ذلک)
2- مشاهدهی آیات و الطاف الهی، در افراد لجوج به جای تقویت ایمان، موجب قساوت قلب میگردد.**همچنان که قرآن، برای مؤمنان مایهی شفا ورحمت و برای ظالمان، موجب زیان و خسارت است. اسراء، 82.
باران که در لطافت طبعش، خلاف نیست - در باغ، لاله روید و در شورهزار، خَس*** (قست قلوبکم من بعد ذلک)
3- کاری نکنیم که نسل ما، شرمنده رفتار ما شود. نیاکان سنگدل شدند، ولی خداوند به نسل آنان میگوید: (قست قلوبکم)
4- علم، به تنهایی نورانیّت نمیآورد. بعد از دیدن آن همه معجزه، باز سنگدل شدند. (قست قلوبکم من بعد ذلک)
5 - قساوت، مراحلی دارد. (کالحجارة او اشدّ قسوة)
6- با سادهترین تشبیه، عمیقترین معارف را میتوان بیان کرد. (کالحجارة)
7- انتقادات باید مستند باشد. قرآن که میفرماید: دلهای بعضی از سنگ سفتتر است، دلیل آن را که جاری شدن آب از کنار سنگ است، بیان میدارد. (و انّ من الحجارة لما یتفجّر...)
8 - جمادات، مرحلهای از شعور را دارا هستند. زیرا خوف و خشیت دارند. (وانّ منها لما یهبط من خشیة اللّه)**با توجّه به اینکه خشیت، تنها برخاسته از علم است، نه چیز دیگر: (انّما یخشی اللَّه من عباده العلماء) فاطر، 28. و مولوی نیز میگوید:
جملهی ذرّات پیدا و نهان - با تو میگویند، روزان و شبان
ما سمیعیم و بصیریم و هُشیم - با شما نامحرمان، ما خامُشیم
نطق آب و نطق خاک و نطق گل - هست محسوس حواس اهل دل ***
9- داروی قساوت، توجّه به علم خداوند است. (کالحجارة... و مااللَّه بغافل)
10- سنگدلی، در رفتار ما مؤثّر است. (قست قلوبکم ... عمّا تعملون)
11- خداوند به همهی کارهای ما آگاه است. (وما اللَّه بغافل عمّا تعلمون)