(173) إِنَّمَا حَرَّمَ عَلَیْکُمُ الْمَیْتَةَ وَالْدَّمَ وَلَحْمَ الْخِنْزِیرِ وَمَآ أُهِلَّ بِهِ لِغَیْرِ اللَّهِ فَمَنِ اضْطَّرَ غَیْرَ بَاغٍ وَلَا عَادٍ فَلَا إِثْمَ عَلَیْهِ إِنَّ اللَّهَ غَفُورٌ رَّحِیمٌ
همانا خداوند مردار و خون و گوشت خوک و آنچه را که (هنگام ذبح) نام غیر خدا بر آن برده شده، حرام کرده است، (ولی) آن کس که ناچار شد (به خوردن اینها) در صورتی که زیاده طلبی نکند و از حدّ احتیاج نگذراند، گناهی بر او نیست، همانا خداوند بخشنده و مهربان است.
نکتهها:
به دنبال آیهی قبل که فرمود: از پیش خود، حلالهای خدا را بر خود حرام نکنید، خداوند تنها مردار و خون و گوشت خوک و هر حیوانی که مانند زمان جاهلیّت نام غیر خدا هنگام ذبح بر او برده شود، حرام کرده است.
امام صادق علیه السلام فرمود: گوشت مردار، سبب ضعف بدن و قطع نسل و مرگ ناگهانی میشود و خوردن خون، سبب سنگدلی و قساوت قلب میگردد.**وسائل، ج16، ص310.***
طبق نظریههای بهداشتی، گوشت خوک عامل دو نوع کرم کدو و تریشین است. و حتّی در بعضی از کشورها، مصرف گوشت خوک ممنوع شمرده شده و انجیل مسیح نیز گناهکاران را به خوک تشبیه کرده است.
کسی که برای حفظ جان خود هیچ غذایی نداشته باشد، میتواند به خاطر اضطرار از غذای حرام استفاده کند، مشروط بر اینکه از روی سرکشی و نافرمانی و ستمگری نباشد. یعنی فقط به همان مقداری مصرف کند که خود را از مرگ برهاند، نه اینکه خواهان لذّت باشد. این اجازه به خاطر لطف و مهربانی خداوند است. امام صادق علیه السلام فرمود: اگر انسان عمداً در حال اضطرار از خوردنیهای ممنوع نخورد و بمیرد، کافر مرده است.**تفسیر نورالثقلین، ج1، ص130.***
با توجّه به اینکه خوردنیهای حرام، بیش از چهار موردی است که در آیه مطرح شده است، پس کلمه «انّما» به معنای حصر عقلی نیست، بلکه در مقابل تحریمهای جاهلیّت است.
قاعده اضطرار، اختصاص به خوردنیها ندارد و در هر مسئلهای پیش آید، قانون را تخفیف میدهد. از امام صادق علیه السلام سؤال کردند که پزشک به مریضی دستور استراحت و خوابیدن داده است، نماز را چه کند؟ امام این آیه را تلاوت نموده و فرمودند: نماز را خوابیده بخواند.**تفسیر نورالثقلین، ج1، ص145.***
احکام اسلام، براساس مصالح است. در آیه قبل، خوردن بخاطر طیّب بودن آنها مباح بود و در این آیه چیزهایی که از طیّبات نیستند، حرام میشود.
تحریمهای الهی، تنها به جهت مسائل طبی وبهداشتی نیست، مثل تحریم گوشت مردار وخون، بلکه گاهی دلیل حرمت، مسائل اعتقادی، فکری وتربیتی است. نظیر تحریم گوشت حیوانی که نام غیر خدا بر آن برده شده که به خاطر شرکزدایی است. چنانکه گاهی ما از غذای شخصی دوری میکنیم، به خاطر عدم رعایت بهداشت توسط او، ولی گاهی دوری ما از روی اعراض یا اعتراض و برائت از اوست.
پیامها:
1- اسلام به مسئله غذا و تغذیه، توجّه کامل داشته و بارها در مورد غذاهای مضرّ و حرام هشدار داده است.**تحریم گوشت خوک و مردار و خون، چهار بار در قرآن تکرار شده است: آیه مورد بحث و سورههای مائده، 3 و انعام، 145 و نحل، 115. ***(انّما حرّم علیکم المیتة...)
2- تحریمها، تنها به دست خداست نه دیگران. (انّما حرّم علیکم)
3- توجّه به خداوند و بردن نام او، در ذبح حیوانات لازم است. تا هیچ کار ما خارج از مدار توحید نباشد و با مظاهر شرک و بتپرستی مبارزه کنیم. (وما اهلّ به لغیر اللَّه)
4- اضطراری حکم را تغییر میدهد که به انسان تحمیل شده باشد، نه آنکه انسان خود را مضطرّ کند. کلمه «اُضطُرّ» مجهول آمده است، نه معلوم. (فمن اضطرّ)
5 - اسلام، دین جامعی است که در هیچ مرحله بنبست ندارد. هر تکلیفی به هنگام اضطرار، قابل رفع است. (فمن اضطُرّ... فلا اثم علیه)
6- قانونگزاران باید شرایط ویژه را به هنگام وضع قانون در نظر بگیرند. (فمن اضطرّ... فلا اِثم علیه)
7- از شرایط اضطراری، سوء استفاده نکنید. (فمن اضطُرّ غیرباغ ولا عاد)