(92) وَمَا کَانَ لِمُؤْمِنٍ أَنْ یَقْتُلَ مُؤْمِناً إلَّا خَطَاً وَمَنْ قَتَلَ مُؤْمِناً خَطَاً فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ وَدِیَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَی أَهْلِهِ إِلَّآ أَنْ یَصَّدَّقُواْ فَإِنْ کَانَ مِنْ قَوْمٍ عَدُوٍّ لَّکُمْ وَهُوَ مُؤْمِنٌ فَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ وَإِنْ کَانَ مِنْ قَوْمٍ بَیْنَکُمْ وَبَیْنَهُمْ مِّیثَقٌ فَدِیَةٌ مُّسَلَّمَةٌ إِلَیْ أَهْلِهِ وَتَحْرِیرُ رَقَبَةٍ مُّؤْمِنَةٍ فَمَنْ لَّمْ یَجِدْ فَصِیَامُ شَهْرَیْنِ مُتَتَابِعَیْنِ تَوْبَةً مِّنَ اللَّهِ وَ کَانَ اللَّهُ عَلِیماً حَکِیماً
و هیچ مؤمنی را نسزد که مؤمن دیگر را بکُشد، مگر از روی اشتباه، و هر کس مؤمنی را به خطا کشت، پس باید بردهی مؤمنی را آزاد کند و خونبهای کشته را به خانوادهاش تسلیم کند، مگر آنکه (خانوادهی مقتول، از دیهی قاتل) بگذرد و اگر (مقتول) با آنکه مؤمن است، از قومی است که با شما دشمن است (جریمهاش فقط) آزاد کردن یک بردهی مؤمن است و اگر (مقتول) از قومی باشد که میان شما و آنان پیمان است، دیهی او را به خانوادهاش تسلیم کند و بردهی مؤمنی را آزاد سازد. و اگر (بردهای برای آزاد کردن، یا پولی برای خرید برده) نیافت، پس دو ماه پیاپی روزه بگیرد. این، (تخفیف و) بازگشتی از سوی خدا (به مردم) است، و خداوند دانا و حکیم است.
نکته ها:
مسلمانی به نام «عیّاشبن ابی ربیعه» که سالها در مکّه به دست «حارث» شکنجه شده بود، روزی پس از هجرت مسلمانان به مدینه، حارث را در مدینه دید و بیخبر از مسلمان شدنش، او را به عنوان کافر شکنجهگر کشت. خبر به پیامبر دادند، و این آیه نازل شد.
پرداخت دیه آثاری دارد:
الف: مرهمی برای بازماندگان مقتول است.
ب: جلوگیری از بی مبالاتی مردم است، تا نگویند قتل خطایی، بها ندارد.
ج: احترام به جان افراد و امنیّت اجتماعی است.
د: جبران خلأ اقتصادی است که در اثر قتل پیدا میشود.
در جایی که بستگان مقتول، از دشمنان مسلمین باشند، خونبها به آنان داده نمیشود، تا بنیهی مالی دشمنان اسلام تقویت نشود. به علاوه اسلام، ارتباط مقتول مؤمن با خانوادهی کافرش را بریده است، پس جایی برای جبران نیست.
امام صادق علیه السلام فرمود: آزاد کردن برده، پرداخت حقّ خدا و دیه دادن پرداخت حقّ اولیای مقتول است.**نور الثقلین، ج1، ص530.***
یک دیه و خونبهای کامل، به اندازهی متوسط درآمد یک فرد عادّی است. هزار مثقال طلا یا صد شتر و یا دویست گاو.**تفسیر المیزان.***
در آیه مقدار دیه بیان نشده، تا نیاز به مفسران واقعی قرآن و سنّت پیامبر و اهلبیت بیشتر احساس شود.
دیهی پرداختی به خانواده مقتول مسلمان، اوّل آزادی برده مطرح شده، سپس خونبها، (تحریر رقبة و دیة) ولی در بستگان کافر، اوّل سخن از خونبهاست، سپس آزادی برده. (فدیة مسلّمة... وتحریر رقبة) شاید چون خویشانِ غیر مسلمان، توجّهشان بیشتر به مادّیات است ویا آنکه پرداخت دیه، در حفظ وبقای پیمان مؤثّرتر است.
پیام ها:
1- قتل بیگناه، در اسلام حرام است. (وما کان لمؤمن ان یقتل)
2- قتل، با ایمان ناسازگار است. (وما کان لمؤمن ان یقتل)
3- مؤمن، جایزالخطاست، باید مواظب باشد. (و من قتل مؤمناً خطأ)
4- احترام جان مسلمان تا حدّی است که از قتل خطایی هم نمیتوان به آسانی گذشت. (و من قتل مؤمناً خطأ فتحریر)
5 - خطا، یکی از ملاکهای رفع تکلیف یا تخفیف در کیفر است. (فتحریر رقبة)
6- جبران فقدان مؤمن، با آزاد کردن انسان با ایمان است. (تحریر رقبة مؤمنة)
7- آزادی، نوعی حیات است. وقتی حیات یک نفر گرفته میشود، به جبرانش باید یک نفر را آزاد کرد.**تفسیر المیزان.*** (تحریر رقبة)
8 - آزادی بردگان، در لابلای برنامههای اسلام گنجانده شده است. (فتحریر رقبةٍ)
9- تسلیم دیه، مشروط به درخواست خانواده مقتول نیست، بلکه وظیفهی قاتل پرداخت آن است. (مُسلّمة الی اهله)
10- به هرکس نباید دیه داد، باید به خانواده مقتول داد تا حقّ به حقدار برسد. (مسلّمة الی اهله)
11- خانوادهی مقتول، مالک خونبها میشود. (مسلّمة الی اهله)
12- تعیین دیهی خطاکار، رمز وجود جریمه در نظام اسلامی است. (دیةٌ مسلّمة)
13- در حالات هیجانی هم، عواطف و رحم نباید فراموش شود و عفو از خطاکار، یک صدقهی پسندیده است. (الاّ ان یصّدقوا)
14- ارزش پیمان تا آنجاست که گاهی کافر را در ردیف مؤمن قرار میدهد. خونبها را به کافری که هم پیمان است باید داد. (فَدیةٌ مسلّمة... و تحریر رقبة)
15- نوع جریمهها باید از یک سو به نفع افراد مؤمن باشد، (فتحریر رقبة مؤمنة) و از سوی دیگر سبب تقویت جامعهی کفّار نگردد. لذا پرداخت دیه و خونبها به دشمن حربی، ممنوع است. (فان کان من قوم عدوٍّ لکم و هو مؤمن فتحریر رقبة)
16- شرط ایمان برای آزاد کردن برده، تشویقی است برای بردگان که به سراغ پذیرش اسلام بروند. (رقبة مؤمنة)
17- در اسلام و قوانینش، بنبست نیست. احکام اسلامی تعطیل نمیشود، ولی تخفیف دارد. (فمن لم یجد)
18- در اسلام، جریمه به مقدار توان جسمی و مالی افراد است. (فمن لم یجد)
19- روزههای پیاپی، وسیلهای برای پاکسازی روح است. (صیام شهرین متتابعین)
20- اسلام، به بعد ایمانی افراد تکیه دارد. آزاد کردن برده و پرداخت دیه، دیدنی است، ولی روزه گرفتن، دیدنی نیست و به این وسیله، انسان وجدان دینی و اخلاقی خود را جریمه میکند. (فصیام شهرین متتابعین)
21- جان مؤمن بسیار مهم است، و کفّارات، نوعی تخفیف و ارفاق الهی است. (توبة من الله)
22- قتل غیر عمدی نیز انسان را از لطف خدا دور میکند و پرداخت دیه و آزاد کردن برده راهی است برای برگرداندن لطف الهی به قاتل. (توبة من اللَّه)
23- قوانین الهی، بر اساس علم و حکمت و با ملاحظهی همهی جوانب مسأله است. (کان الله علیماً حکیما)