(7) هُوَ الَّذِی أَنزَلَ عَلَیْکَ الْکِتَبَ مِنْهُ ءَایَتٌ مُّحْکَمَتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتَبِ وَ أُخَرُ مُتَشَبِهَتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ مَا تَشَبَهَ مِنْهُ ابْتِغَآءَ الْفِتْنَةِ وَابْتِغَآءَ تَأْوِیلِهِ وَمَا یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا
اللَّهُ وَالرَّ سِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ ءَاَمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِّنْ عِنْدِ رَبِّنَا وَمَا یَذَّکَّرُ إِلَّآ أُوْلُواْ الْأَلْبَبِ
او کسی است که این کتاب را بر تو نازل کرد. بخشی از آن، آیات محکم (روشن و صریح) است که اصل و اساس این کتاب را تشکیل میدهد. (و هرگونه ابهامی در آیات دیگر، با مراجعه به این محکمات روشن میشود) و بخشی از آن، آیات متشابه است (که احتمالات مختلفی در معنای آیه میرود، ولی با توجه به آیات محکم، تفسیر آنها روشن میشود.) امّا کسانی که در دلهایشان انحراف است، به جهت ایجاد فتنه (و گمراه کردن مردم) و نیز به جهت تفسیر آیه به دلخواه خود، به سراغ آیات متشابه میروند، در حالی که تفسیر این آیات را جز خداوند و راسخان در علم نمیدانند. آنان که میگویند: ما به آن ایمان آوردهایم همهی آیات از طرف پروردگار ماست (خواه محکم باشد یا متشابه) و جز خردمندان پند نگیرند.
نکته ها:
در این آیه، چند سؤال مطرح است:
سؤال: قرآن در یکجا همهی آیات خود را محکم دانسته و فرموده: (کتاب اُحکمت آیاته)**هود، 1.*** و در جای دیگر همه را متشابه دانسته و فرموده: (کتاباً متشابهاً)**زمر، 23.*** ولی در این آیه بعضی را محکم وبعضی را متشابه معرّفی نموده است، مسأله چیست؟
پاسخ: آنجا که فرمود: تمام آیاتِ قرآن محکم است، یعنی سخن سست و بیاساس در هیچ آیهای نیست و آنجا که فرمود: همهی آیات متشابه هستند، یعنی سیستم و آهنگ آیات قرآن، هماهنگ، یکنواخت و شبیه بهم است.
اما با این حال، از نظر فهم مردم همهی آیات یکسان نیستند، بعضی صریح و روشن و همه کس فهم، ولی بعضی دارای معانی بلند وپیچیدهاند که همین امر موجب شبهه و اشتباه آنان میگردد.
سؤال: چرا در قرآن آیات متشابه به کار رفته است؟
پاسخ: اوّلاً: وجود آیات متشابه زمینهی فکر و تدّبر در آیات است.
ثانیاً: موجب رجوع مردم به رهبران آسمانی میشود. آری، اگر همهی درس آسان باشد، شاگرد احساس نیاز به استاد نمیکند.
ثالثاً: متشابهات وسیله آزمایش مردم است. گروهی کژاندیش، از لابلای آنها به سراغ اهداف شوم خود میروند و گروهی اندیشمند، به فرموده امام رضا علیه السلام با مراجعه به محکمات، معنای صحیح آیات را کشف مینمایند.**«من ردّ متشابه القرآن الی محکمه هدی الی صراط مستقم». بحار، ج2، ص185.***
سؤال: نمونه آیات متشابه کدام است؟
پاسخ: در قرآن میخوانیم: (الی ربّها ناظرة)**قیامة، 23.*** در قیامت، چشمها به پروردگارشان مینگرند. چون عقل سلیم، جسم بودن را برای خداوند محال میداند و در آیات دیگر قرآن نیز میخوانیم: (لاتدرکه الابصار)**انعام، 103. ***چشمها او را درک نمیکنند، لذا میفهمیم که مراد از نگاه به پروردگار، نگاه به لطف و پاداش او در قیامت است.
همچنین مراد از «دست خدا» در آیهی (یداللّه فوق ایدیهم) قدرت اوست، چنانکه در فارسی نیز میگوییم: فلانی در فلان شهر یا اداره دست دارد، یعنی قدرت دارد. وگرنه خداوند که جسم نیست تا دست و پا داشته باشد. قرآن نیز میفرماید: (لیس کمثله شیء)**شورا، 11.*** او همانندی ندارد.
این گونه آیات، سبب انحراف ساده اندیشانی شده که به آیات دیگر توجّه ندارند و از مفسّران واقعی یعنی اهلبیت پیامبرعلیهم السلام جدا افتادهاند و شاید به جهت همین خطرات باشد که قرآن، خود به ما سفارش نموده است هنگام قرائت قرآن از شرّ شیطان به خداوند پناه ببرید. (فاذا قرأت القرآن فاستعذ باللّه من الشیطان الرجیم)**نحل، 98.***
سؤال: تأویل قرآن به چه معناست؟
پاسخ: مراد از تأویل، اهداف و معارف و اسرار پشت پردهای است که بعد روشن میشود. نظیر تعبیر خوابی که حضرت یوسف دید و بعد روشن شد و یا اسراری که در شکستن کشتی توسط خضر و موسی بود که بعد روشن شد.
در روایات میخوانیم: آیات ناسخ، از محکمات وآیات منسوخ از متشابهات قرآن است و ائمه معصومینعلیهم السلام مصداق بارز راسخون در علم هستند.**تفسیر نورالثقلین.*** همچنان که خروج کنندگان بر حاکم اسلامی، کج اندیشانی هستند که به دنبال آیات متشابه میروند.**تفسیر درّالمنثور، ج2، ص 148.***
حضرت علی علیه السلام در نهجالبلاغه**نهجالبلاغه، خطبه 91.*** از راسخان در علم ستایش میکند. آنان که به عجز علمی خود اعتراف دارند و از تعمق در چیزی که ضرورتی ندارد دست باز میدارند.
پیام ها:
1- هر کس همهی آیات را نمیفهمد. (و اُخر متشابهات)
2- قلبهای منحرف، منشأ فساد و فتنه است. (فی قلوبهم زیغ فیتّبعون ما تشابه منه ابتغاء الفتنة)
3- فتنه، تنها آشوب نظامی و فیزیکی نیست، تفسیر به رأی و تحریفِ فرهنگ و معانی آیات، نیز فتنه است. (ابتغاء الفتنة)
4- گاهی حقّ دستاویز باطل میشود. (ابتغاء الفتنة)
5 - هدف نهایی و مقصد اعلای آیات الهی را تنها خدا و راسخان در علم میدانند. (ومایعلم تأویله الا اللّه و الراسخون فی العلم)
6- نام راسخان در علم در کنار نام مقدّس خداوند آمده و مقامشان بعد از مقام الهی است. (ومایعلم تأویله الا اللّه و الراسخون فی العلم)
7- علم، درجاتی دارد که بالاترین آن آشنا شدن به تأویل و رسیدن به هدف نهایی است. (ومایعلم تأویله الا اللّه و الراسخون فی العلم)
8 - عالمان واقعی بیتکبّرند. (والراسخون فی العلم یقولون امنّا به)
9- گرایش به باطل، مانع از رسوخ علم است. (الراسخون فی العلم) در برابر (فی قلوبهم زیغ) قرار داده شده است.
10- هر چه را نمیفهمیم انکار نکنیم. (کل من عند ربّنا)
11- نزول آیات محکم و متشابه، در مسیر تربیت است. (کل من عند ربّنا)