وَمَا مِنْ دَآبَّةٍ فِی الْأَرْضِ وَلَا طَئِرٍ یَطِیرُ بِجَنَاحَیْهِ إِلَّا أُمَمٌ أَمْثَالُکُم مَّا فَرَّطْنَا فِی الْکِتَبِ مِن شَیْءٍ ثُمَّ إِلَی رَبِّهِمْ یُحْشَرُونَ
و هیچ جنبندهای در زمین و هیچ پرندهای که با دو بال خود پرواز میکند، نیست مگر اینکه آنها هم اُمّتهایی چون شمایند. ما در این کتاب (قرآن یا لوح محفوظ) هیچ چیز را فرو گذار نکردیم، سپس همه نزد پروردگارشان گرد میآیند.
نکته ها
قرآن توجّه خاصّی به زندگی حیوانات دارد و از یادآوری خلقت، شعور و صفات آنها در راه هدایت مردم استفاده میکند. «و فی خلقکم و ما یبثّ من دابّة آیات لقوم یوقنون» **جاثیه، 4.*** در روایات وتجارب انسانی هم نمونههای فراوانی دربارهی شعور و درک حیوانات به چشم میخورد و برای یافتن شباهتها و آشنایی با زندگی حیوانات، باید اندیشه و دقّت داشت. **تفسیر مراغی.*** «امم أمثالکم»
مراد از «کتاب» در آیه، یا قرآن است یا «لوح محفوظ» که در واقع کتاب خلقت است.
در آیات دیگر هم تعبیراتی چون: «تبیاناً لکلّ شیء» **نحل، 89.*** ، «کلٌّ فی کتاب مبین» ** هود، 6.*** آمده که نشانهی کامل بودن قرآن است.
امام باقر علیه السلام فرمود: نشان کمال قرآن این است که ریشه و سرچشمهی همه سخنان رسول اللّه و ائمّهعلیهم السلام است، پس هر گاه حدیثی گفتیم، سند قرآنی آن را از ما بخواهید.
در حدیثی پیامبر اکرمصلی الله علیه وآله از قیل و قال و فساد مال و سؤالات پی در پی، نهی میکند. از امام باقر علیه السلام سند قرآنی آن را پرسیدند، فرمود: سند نهی از قیل و قال، آیه «لا خیرَ فی کَثیر مِن نَجواهم الاّ مَن أمَرَ بِصدقةٍ أو مَعروفٍ أو اصلاح بَینَ النّاس» **نساء، 114.*** است. سند فساد مال، آیه «و لاتؤتوا السفهاء أموالکم الّتی جعل اللَّه لکم قیاماً» **نساء، 5.*** و سند سؤال نابجا این آیه است: «لاتسألوا عن أشیاء اِن تبد لکم تسؤکم» **مائده، 101 ؛ تفسیر نورالثقلین.***
شعور حیوانات
از آیات و روایات و تجارب برمیآید که شعور، ویژه انسان نیست. به نمونههایی توجّه کنید:
1- حضرت سلیما همراه با سپاهیانش از منطقهای عبور میکردند، مورچهای به سایر مورچگان گفت: فوری به خانههایتان بروید، تا زیر پای ارتش سلیمان له نشوید. ** نمل، 18.*** شناخت دشمن، جزو غریزهی مورچه است، ولی اینکه نامش سلیمان و همراهانش ارتش اویند، این بالاتر از غریزه است.
2- هدهد در آسمان از شرک مردم زمینی مطلع شده و نزد سلیمان گزارش میدهد که مردم منطقهی سبأ، خداپرست نیستند. آنگاه مأموریّت ویژهای مییابد. شناخت توحید و شرک و زشتی شرک و ضرورت گزارش به سلیمان پیامبر و مأموریّت ویژهی پیامرسانی، مسألهای بالاتر از غریزه است. ** نمل، 22.***
3- این که هدهد در جواب بازخواست حضرت سلیمان از علّت غایب بودنش، عذری موجّه و دلیلی مقبول میآورد، نشانه شعوری بالاتر از غریزه است. **نمل، 22 تا 26.***
4- اینکه قرآن میگوید: همه موجودات، تسبیح گوی خدایند ولی شما نمیفهمید، **اسراء، 44.*** تسبیح تکوینی نیست، زیرا آن را ما میفهمیم، پس قرآن تسبیح دیگری را میگوید.
5 - در آیات قرآن، سجده برای خدا، به همه موجودات نسبت داده شده است. «وللَّه یسجد ما فی السموات و ما فی الارض...» **نحل، 49.***
6- پرندگان در مانور حضرت سلیمان شرکت داشتند. «وحشر لسلیمان جنوده من الجن و الانس والطیر» **نمل، 17.***
7- حرف زدن پرندگان با یکدیگر و افتخار سلیمان به اینکه خداوند، زبان پرندگان را به او آموخته است. «علّمنا منطق الطیر» **نمل، 16.***
8 - آیهی «واذا الوُحوشُ حُشِرَت» **تکویر، 5.*** ، محشور شدن حیوانات را در قیامت مطرح میکند.
9- آیهی «والطّیر صافّات کلٌّ قد عَلِم صلاته و تسبیحه» ** نور، 41.*** ، نشانهی شعور و عباد آگاهانهی حیوانات است.
10- وجود وفا در برخیحیوانات، از جمله سگ نسبت به صاحبخانه وفرزندانش.
11- تعلیم سگ شکاری و سگ پلیس برای کشف قاچاق، یا خرید جنس، نشانهی آگاهی خاصّ آن حیوان است.
12- اسلام از ذبح حیوان در برابر چشم حیوان دیگر، نهی کرده است که این نشانهی شعور حیوان نسبت به ذبح و کشتن است.
پیام ها
1- قدرت الهی در آفرینش و هدفداری خلقت، نسبت به همهی موجودات یکسان است. «من دابّة... ولا طائر ...»
2- نظم و زندگی اجتماعی، مخصوص انسانها نیست، بلکه در زندگی حیوانات هم مشاهده میشود. «اُمم أمثالکم»
3- انسانها و حیوانات، همه نیاز به تدبیر الهی دارند. خداوند، طبق مصلحت به آنها شعور میدهد، و همه دارای نظم و نظامی هستند. «اُمم أمثالکم»
4- قرآن کریم، جامعترین و کاملترین کتاب آسمانی است. «ما فرّطنا فی الکتاب من شیء»
5 - آنچه سبب هدایت، تربیت ورشد انسانهاست، در قرآن آمده است. (قرآن در اثبات حقانیّت پیامبراسلام و هدایت مردم هیچ گونه کاستی ندارد) «ما فرّطنا فی الکتاب»
6- در حقّ حیوانات هم ظلم یا کوتاهی نکنیم، آنها هم مثل ما حقّ حیات دارند. «اُمم **تفسیر قرطبی.*** أمثالکم»
7- معاد و حشر، تنها مخصوص انسانها نیست. «و ما من دابّة... ثمّ الی ربّهم یحشرون»
8 - حرکت همه موجودات به سوی خداوند یک حرکت تکاملی و جلوهای از ربوبیّت الهی است. «الی ربّهم یحشرون»