تربیت
Tarbiat.Org

اخلاق در قرآن جلد اول‏
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

مقدمه‏

الحمدالله ألذی أنزل علی عبده الکتاب و لم یجعل له عوجاً قیما لینذر بأسا شدیداً من لدنه و یبشر المؤمنین الذین یعملون الصالحات ان لهم أجرا حسناً(1).
و تبارک الذی نزل الفرقان علی عبده لیکون للعالمین نذیراً(2).
یهدی به الله من اتبع رضوانه سبل السلام و یخرجهم من الظلمات الی النور باذنه و یهدیهم الی صراط مستقیم(3).
و الصلوه و السلام علی رسول الله الذی ارسله "شاهدا و مبشرا و نذیرا و داعیا الی الله باذنه و سراجا منیرا"و بعثه لیتمم مکارم الاخلاق فی نفوس المؤمنین و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمة و یأمرهم بالمعروف و ینهاهم عن المنکر و یحل لهم الطیبات و یحرم علیهم الخبائث ویضع عنه من اصرهم و الاغلال التی کانت علیهم. و علی آله الاخیار و الائمة الابرار الذین اذهب الله عنهم الرجس و طهرهم تطهیرا.
قرآن بزرگترین هدیه الهی است که خداوند با فرود آوردن آن بر پیامبر اسلام به انسان منت نهاده است. قرآن نوری است که دلها را روشن می‏سازد، داروئی است که دردها را درمان می‏کند و سینه‏ها را شفا بخشد، موعظه‏ای است که انسان را از غفلت در آورد و راهنمائی است که به بهترین راه سعادت رهنمونش سازد(4).
هر کس پیش روی خود قرارش دهد به سوی بهشت هدایتش خواهد کرد و هر کس بدان پشت کند در آتشش اندازد(5).
هر آنچه که انسان بدان نیازمند است بیان کرده(6) و معارف آن آب گوارائی است که عطش دانشمندان را بر طرف و دل فقهاء و ژرف‏اندیشان را چون بهار سرسبز، شاداب و با طراوت می‏کند(7).
نوری است که هیچگاه خاموش نشود و چراغی است که شعله آن نمیرد و دریائی است که به اعماق آن نتوان رسید(8). چشمه جوشان علم و معرفت است برای آنکس که می‏فهمد(9) و دقائق و عجائب آن پایانی ندارد(10) و علماء از آن سیری نیابند(11).
توصیفی که از خود آیات و از روایات درباره این کتاب الهی و آسمانی شنیدیم، خود به خود، گویای این حقیقت است که باید هر چه بیشتر درباره قرآن بیندیشم، در اعماق آن فرو رویم و از منابع و معارف ناب و گرانبهای آن تا حد ممکن برداشت کنیم و اگر در آیات و روایات تأکید بر این شده که قرائت قرآن، احترام به قرآن و انس با قرآن همه و همه فضیلت دارد؛ در نهایت همه اینها برای درک معارف قرآن و عمل به آداب و احکام قرآن خواهد بود که پایه نخست آن اندیشه و تأمل در قرآن است.
قرآن خود، در موارد بسیاری دلالت دارد بر اینکه فرستاده شده برای آنکه مردم در آیات آن بیندیشند و بر بینش خویش بیفزایند و با تعابیر مختلفی مثل: لعلهم یتفکرون(12) لعلکم تعقلون(13) و لیدبروا آیاته(14) مردم را ترغیب می‏کند به اینکه در آیات قرآن فکر کنند تا بهره‏ای از انوار الهی برگیرند.
قرآن یک مجموعه کامل از معارف بشری و علوم انسانی است که در زمینه تاریخ، حقوق، سیاست، اخلاق، تربیت، اعتقادات، احکام، جامعه شناسی و... سخن می‏گوید و در همه آنها دیدگاه خاص خود را ارائه کرده است و بر اندیشمندان مسلمان است که با دقت و مطالعه کافی در آن، دیدگاه قرآن را در هر یک از موضوعات نامبرده کشف کنند و در اختیار جامعه؛ بویژه، نسل جوان قرار دهند: نسلی که - در عصر حاضر با توجه به موج عظیمی که انقلاب اسلامی ایران در دنیا ایجاد کرده - بیش از گذشته تشنه درک معارف اسلامی است و می‏خواهد دیدگاه قرآن را در زمینه‏های فوق و نظائر آنها بشناسد.
خوشبختانه امروز گامهای بزرگی در این زمینه برداشته شده و در مورد کشف و تبیین و طبع و نشر معارف قرآن کارهای عمده‏ای انجام گرفته است و البته، هر چند که از زمانهای دور علماء و مفسرین، تفسیرهای متعدد و غالباً مفصلی با روشهای مختلف نوشته و از زوایای مختلف به بررسی آیات قرآن پرداخته‏اند؛ ولی، بررسی معارف قرآن در زمینه‏های نامبرده و بویژه، اصول اعتقادی و اخلاق به این ترتیب که هر یک از آنها به تفصیل بررسی شود و اطراف و زوایا و مسائل گوناگون آن تا حد امکان، مورد توجه قرار گیرد کاری نو و ابتکاری است.
در این مورد بویژه، باید از اندیشمند توانا و استاد گرانقدر حضرت آیة الله مصباح یزدی یاد کنیم که بخاطر انس زیاد با قرآن، نورانیت دل و تلاشهای تحقیقی فراوانی که داشته‏اند، بحق، کارهای مفید و ابتکاری در مورد معارف قرآن عرضه کرده‏اند که بخشهای زیادی از آنها تا کنون منتشر شده است.
معظم له با طرح و برنامه و نظم خاصی به تحقیق در معارف قرآن پرداخته و حاصل آن را از سال 52 به بعد برای گروههای آموزشی و پژوهشی موسسه در راه حق، همراه با دقتها و نکته سنجیهای مخصوص خود، در مقاطع مختلف و برای گروههای مختلف، تدریس فرموده‏اند که بعدها بخشهایی از آنها، پس از تکمیل، تنظیم و ویرایش انتشار یافته است.
یکی از بخشهای مهم معارف قرآن، بخش مربوط به اخلاق است. اخلاق در قرآن، اهمیت فراوانی دارد و در آیات و روایات متعددی، محور اصلی آن؛ یعنی، تزکیه نفس به عنوان یکی از مهمترین اهداف نزول قرآن و بعثت پیامبر اسلام مطرح شده است.
اخلاق با ملکات نفسانی، تزکیه و تهذیب نفس، اعمال و رفتار فردی و روابط اجتماعی انسان ارتباط عمیق دارد. روابط میان انسان با خدا را تنظیم می‏کند، روابط میان اعضاء جامعه را سامان می‏دهد، فرد و جامعه را به رستگاری و کمال می‏رساند و در یک جمله، در زندگی و سرنوشت فردی و اجتماعی انسان، نقش عمیق و گسترده‏ای دارد.
معظم له در بین موضوعات مختلف قرآنی، سهمی از تحقیق و تلاش علمی خود را نیز به بررسی موضوع اخلاق در قرآن کریم اختصاص داده و حقاً، که در این بخش نیز نکته سنجیها، اظهار نظرها و ابتکارات ارزشمندی دارند و حاصل این تحقیق و تلاش را در سالهای 1362 تا 1364 برای گروههای آموزشی و تحقیقی موسسه در راه حق تدریس کرده‏اند که جزوات و نوارهای آنها موجود است.
و از آنجا که تصمیم به چاپ و نشر آن را داشتند، افتخار انجام کارهای تکمیلی و ویرایش و تنظیم آن به اینجانب داده شد. حقیر نیز در حد توان ناچیز خود و با توجه به فرصت کم و مشاغل فکری و ذهنی گوناگون، سعیم این بود تا آنجا که از من ساخته است کوتاهی نکنم؛ ولی، مع الوصف، کار با کندی و تأخیر به در بحث اخلاق در قرآن، افعال انسان که محور اصلی و موضوع اساسی آن است، از یک سو، علل و عوامل گوناگون در ظهور و بروز آن نقش دارد و دارای منشأهای مختلفی هستند: یعنی، بعضی از افعال انسان منشأ غریزی دارند، بعضی دیگر از رفتارهای وی را تأثرات روحی مانند: وحشت و اضطراب و غیره بوجود می‏آورند، در بسیاری از موارد، تمایلات عالی و گرایشهای فطری و ویژه انسان، منشأ ظهور اعمال و رفتار خاصی در انسان می‏شوند و سرانجام، در پاره‏ای از موارد نیز رفتار انسان تحت تأثیر عوامل احساسی و عاطفی شکل می‏گیرند: اعم از احساسات و عواطف مثبت نظیر انس و محبت و احساسات و عواطف منفی مانند کینه و نفرت و می‏توان آنها را بر اساس عوامل متفاوتشان و به چهار دسته متفاوت تقسیم نمود.
از سوی دیگر، رفتارهای اختیاری انسان به لحاظ دیگری نیز قابل تقسیم است؛ یعنی، به لحاظ اینکه دارای جهات مختلفی هستند و به موجودات مختلفی مربوط می‏شوند نیز می‏توان آنها را دسته بندی نمود.
در تنظیم بخش اخلاق شناسی از معارف قرآن، معظم له دسته بندی دوم را به عنوان چارچوب و ترتیب بحث برگزیده، رفتار اختیاری انسان را، به تناسب آنکه در چه رابطه‏ای انجام می‏گیرد و به چه تعلق دارد، بر سه دسته کلی تقسیم کرده‏اند: یکدسته، کارهائی است که انسان در ارتباط با خدا انجام می‏دهد. مثل توجه به خدا، امید به خدا، ایمان به خدا، خوف و خشوع از خدا و... که منشاء عبادت و بندگی در برابر خداوند می‏شود.
دوم رفتارهائی است که اصالة، به خود انسان مربوط می‏شود هر چند که ثانیاً و بالعرض، با دیگران نیز ارتباط پیدا کند و یا رابطه با خدا هم در آن ملحوظ شود.
سوم کارهائی است که انسان در ارتباط با دیگران انجام می‏دهد و روابطی است که با دیگران برقرار می‏کند.
و بر اساس تقسیم بندی فوق، اخلاق در قرآن را در سه قسمت کلی و زیر سه عنوان کلی: 1 - اخلاقی الهی 2 - اخلاق فردی 3 - اخلاق اجتماعی مطرح کرده‏اند.
البته، یک سری مطالب و مفاهیم کلی داریم که در واقع بخش فلسفه اخلاق را از دیدگاه قرآن تشکیل می‏دهد که در آغاز و قبل از ورود در بحث از اخلاق الهی و اخلاق فردی و اخلاق اجتماعی، به اینگونه مسائل پرداخته و مسائلی چون: اصول موضوعه در علم اخلاق اجتماعی، به اینگونه مسائل پرداخته و مسائلی چون: اصول موضوعه در علم اخلاق، ویژگیهای مفاهیم اخلاقی، مفاهیم عام اخلاقی در قرآن، تفاوت نظام اخلاقی اسلام با دیگر نظامها، اساس ارزش اخلاقی در اسلام و بسیاری دیگر از اینگونه مسائل را مورد تحقیق و بررسی قرار داده‏اند.
اینک کتاب اخلاق در قرآن که بطور کلی در سه جلد منتشر می‏شود، بر اساس طرح کلی و دسته بندی بالا و با توجه به مطالب مقدماتی در چهار بخش کلی تقسیم شده.
بخش نخست، مفاهیم و کلیات‏
بخش دوم: اخلاق الهی‏
بخش سوم: اخلاق فردی‏
بخش چهارم: اخلاق اجتماعی‏
بخش نخست و بخش دوم در جلد کتاب اخلاق در قرآن، بخش سوم در جلد دوم و بخش چهارم آن در جلد سوم کتاب منتشر خواهد شد. از خداوند بزرگ نفوذ و تأثیر روز افزون اخلاق قرآنی را در جامعه و بویژه در میان نسل جوان، خواستاریم و امیدواریم کارهای ما را به فضل و کرم خودش قبول کند، تقصیرها و قصورهائی که داشته‏ایم بر ما نگیرد و توفیق بپایان بردن کار را به ما عنایت فرماید.
به تاریخ 30/1/1376
محمد حسین اسکندری