این آثار کلی به دو دسته تقسیم میشوند: نخستین آنها آثاری است که در دنیا بر ایمان یا کفر مترتب میشوند، و دومینشان آثاری که در آخرت از آن حاصل میگردد.
انسانی که علم پیدا کرده؛ ولی هنوز ایمان نیاورده است طبعا، ارزشهای معنوی و اخروی در وی کشش ایجاد نمیکنند و توجه او متمرکز در ارزشهای مادی و دنیوی خواهد بود. افقهای دور را هدف و منشأ حرکت خود قرار نمیدهد؛ بلکه، پیوسته تحت تأثیر نعمتهای دنیوی و نزدیک و لذایذ عاجلی که در دسترس او هستند و یا نعمتها و آلامی اینچنین، که در دنیا برای او ملموس و محسوساند قرار میگیرد.
قرآن نیز بر اساس این اصل روانشناسانه، نخست به مردم درباره آثار دنیوی ایمان و کفر آگاهی میدهد و شیرینی ثمرات ایمان و تلخی نتایج کفر را به وی یادآوری میکند. بسیاری از سورههای قرآن تاریخ عبرتآموز گذشتگان را به ما گوشزد میکند و تعبیراتی چون:
اولم یرواکم اهلکنا قبلهم....
در این کتاب آسمانی فراوان است و محتوای بعضی از سورهها کلا، درباره این است که اقوام گذشته، در صورتی که کفر ورزیدهاند چه عذابهایی بر آنان نازل شد و در مقابل، کسانی که ایمان آورند به چه درجاتی در دنیا نایل آمدند؟ که بررسی این آیات به خاطر حجم زیادش کار سنگینی خواهد بود و ما صرفا با اشارهای از آنها رد میشویم لازم است این حقیقت را یادآوری میکند که ذکر داستان برای عبرت شماست. در سوره اعراف پس از طرح داستان انبیاء و اقوامشان و عذابهایی که بر آنان فرود آمده است میگوید:
فاقصص القصص لعلهم یتفکرون(240).
(این داستانها را نقل کن شاید آنان بیندیشند.)
و بدانند که نتیجه کفر ورزیدن آنان و پیرویشان از فرعون، غرق شدن در دریاست. و در آخر سوره یوسف پس از نقل کامل داستان آن حضرت، خلاصهای نیز درباره سایر انبیاء در چند آیه آورده و سپس میگوید:
لقد کان فی قصصهم عبرة لاولی الالباب(241).
معمولاً، به اینگونه آیات که مردم را به سیر در ارض، ترغیب میکند، استدلال میکنند بر اینکه خداوند به تاریخ اهمیت داده است که با مطالعه تاریخ گذشتگان، سنتهای تاریخ را بشناسید و در زندگی از آن استفاده کنید: ولی، ما وقتی در این آیات دقت میکنیم همه آنها بدون استثنا، ما را به مطالعه زندگی اقوام گذشته وامیدارند تا ببینیم عاقبت کفر و نتیجه تکذیب و استکبار آنان چه بوده است که میتوانیم به نمونههایی اشاره کنیم مثل:
قد خلت من قبلکم سنن فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبة المکذبین(242).
و مثل:
فسیروا فی الارض فانظروا کیف کان عاقبة المکذبین(243).
(بگو گردش کنید در روی زمین ببینید سرانجام تکذیب کنندگان چگونه بوده است.)
اولم یسیروا فی الارض فینظروا کیف کان عاقبة الذین من قبلهم و کانوا اشد منهم قوة(244).
(آیا گردش نکردهاند در زمین تا ببینند سرانجام پیشینیانشان که از آنان قدرتمندتر بودند چگونه بوده است.)
بواسطه آنکه کفر ورزیدند، خداوند بر ایشان عذابی فرو فرستاد و هلاکشان کرد. و مثل
قل سیروا فی الارض فانظروا کیف عاقبة الذین من قبل کان اکثرهم مشرکین (245).
(بگو گردش کنید در زمین تا ببینید سرانجام کسانی که در گذشته میزیستهاند بیشترشان مشرک بودند چگونه شد.)
و مثل:
اولم یسیروا فی الارض فینظروا کیف کان عاقبة الذین کانوا من قبلهم کانوا هم اشد منهم قوة و اثار فی الارض فاخذهم الله بذنوبهم(246).
(آیا گردش نکردهاند در زمین تا ببینند سرانجام کسانی که پیش از ایشان زیسته بودن چگونه شد آنان که از جهت قدرت و آثار وجودی در روی زمین از ایشان شدیدتر و چشمگیرتر بودند سپس خداوند آنان را در مقابل گناهانشان گرفت و درگیر عذاب کرد.)
چنانکه در مورد(247) دیگر از قرآن نظیر این آیه آمده با این تفاوت که به جای اولم یسیروا که در ابتدای این آیه است افلم یسیروا آمده.
و مثل:
قل سیروا فی الارض ثم انظروا کیف کان عاقبة المکذبین(248).
(بگو گردش کنید در روی زمین سپس بیندیشید که سرانجام تکذیب کنندگان چگونه بود.)
چنین نتیجهای از دقت در آیات فوق و نظایر آنها میگیریم که سیرفی الارض در اصطلاح قرآن به معنی مطالعه درباره آثار دنیوی کفر و شرک اقوام و نسلهای گذشته انسان است، به منظور بیدار شدن و تقویت انگیزه اجتناب از کفر و شرک و انتخاب ایمان:
قرآن در ترغیب انسان به مطالعه در تاریخ زندگی گذشتگان و گرفتن عبرت از عاقبت کار ایشان تأکید فراوان دارد تا آنجا که حتی تعدادی از سورههای آن همه یا اکثرش در این باره سخن میگوید و انسان را هشدار میدهد که یکی از آنها سوره شعراء است، خداوند در این سوره داستانهای انبیاء و اقوام گذشته و رفتار ناپسندی که با ایشان داشتند نقل کرده و پس از ذکر هر داستان این آیه را تکرار میکند که:
ان فی ذلک لایة و ما کان اکثرهم مؤمنین.
یکی دیگر سوره مرسلات است با این تفاوت که بعد تاریخی این سوره از سوره قبل ضعیفتر است و در مقابل مختلف داستانهایی که ذکر کرده آیه:
ویل یومئذ للمکذبین
را تکرار میکند. و نیز از جمله آنها سوره قمر است که در مقاطع آن، آیه:
فکیف کان عذابی و نذر و لقد یسرنا القرآن للذکر فهل من مدکر
را تکرار نموده. در بسیاری از سور قرآن داستانهایی را نقل میکند و سپس بطور کلی در دنباله آنها میفرماید: کفار و مشرکین همهشان به خاطر کفر و شرکشان در دنیا به عذاب خدا گرفتار شدند.
بنابراین، اندیشمندان درباره آثار کفر و شرک، انگیزه مبارزه با آن دو و مسل ایمان به حق را در انسان زنده و بیدار میکند تا در سایه آن بتواند در مقابل هوای نفسانی مقاومت کند.