تربیت
Tarbiat.Org

اخلاق در قرآن جلد اول‏
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

تضرع و استکانت‏

آیاتی از قرآن کریم حالاتی بنام تضرع و استکانت را یادآوری کرده است. تضرع و استکانت اشاره به حالتی دارند که در پی خوف و خشیت بوجود می‏آید. تضرع در لغت به معنی کوچکی کردن و تذلل و اثرش گریه و زاری نمودن است؛ ولی، هم اکنون، در عرف ما، تضرع را بمعنی گریه و زاری که در واقع اثر تضرع است بکار می‏برند؛ ولی، همانطور که گفتیم: تضرع در واقع، یک حالت قلبی است، نه یک عمل عضوی، حالت احساس کوچکی و درماندگی است که منشأ گریه و زاری کردن شخص متضرع می‏شود؛ ولی، آیا منشأ پیدایش خود این حالت در قلب انسان چیست؟ در پاسخ می‏توان گفت: عاملی که انسان را متوجه ضعف و حقارت و واماندگی خویش در برابر حوادث و مشکلات زندگی می‏کند سبب پیدایش چنین حالتی در دل وی خواهد شد. آری گرفتار، محرومیت، فقر و مرض، سیل و زلزله و امثال آنها هستند که انسان را به خود می‏آورد و از غرور و غفلت خارج می‏سازد و از قرآن می‏توان دریافت که خدای متعال وقتی انبیاء را برای قومی می‏فرستاد مردم را به گرفتاری و بلا مبتلا می‏کرد بدین منظور که حالت تضرع یابند و دین خدا را بپذیرند و بدنبال انبیاء به راه حق و حقیقت هدایت یابند؛ چنانکه می‏فرماید:
و لقد ارسلنا الی امم من قبلک فاخذناهم بالباساء و الضراء لعلهم یتضرعون فلولا اذ جاءهم باسنا تضرعوا و لکن قست قلوبهم و زین لهم الشیطان ما کانوا یعملون(561).
(محققاً پیامبرانی را فرستادیم بسوی امت‏هائی پیش از تو پس آنان را به بلا و مصیبت گرفتار ساختیم شاید در برابر خداوند و عظمت او احساس حقارت و کوچکی کنند پس چرا هنگامیکه بلای ما به سوی‏شان آمد تضرع و زاری نکردند و توبه ننمودند تا تجات پیدا کنند، که اگر تضرع کرده بودند نجات می‏یافتند و لیکن دلهاشان سخت و سنگین شد و شیطان آنچه را که از اعمال زشت می‏کردند در نظرشان زیبا جلوه داد.)
و در آیه دیگری می‏گوید:
و ما ارسلنا فی قریة من نبی الا اخذنا اهلها بالباساء و الضراء لعلهم یضرعون(562).
(و در هیچ شهری پیامبری را نفرستادیم جز آنکه اهل آنرا به بلا گرفتار ساختیم باشد که (بخدا باز گردند و در برابر او) تضرع و زاری کنند.)
در یک آیه دیگر دیگر این حقیقت را به زبان دیگری اظهار می‏دارد و می‏گوید:
و لقد اخذناهم بالعذاب فما استکانوا لربهم و ما یتضرعون(563).
(و حقاً آنان را به عذاب گرفتیم پس (مع الوصف) در برابر پروردگارشان احساس کوچکی و زاری نکردند.)
این آیه نیز بر همان حقیقت که در آیات قبل آمده بود تأکید می‏کند یعنی خداوند امت‏ها را گرفتار میسازد تا بسوی وی تضرع کنند لکن مع الوصف، همه افراد در برابر این بلاها و اینگونه گرفتاریها عکس العمل یکسان نداشتند و بعضی بخاطر سنگ دلی تحت تأثیر این عوامل قرار نمی‏گرفتند در صورتیکه انتظار می‏رفت وقتی گرفتار شدند بخود آمده از خواب غفلت بیدار شوند، از جهل و تاریکی برون آیند و حقیقت وجود خود را، در درون این جهان هستی عظیم، دریابند و کوچکی و ناچیزی خویش را در برابر آفریدگار توانا، که بر سراسر این هستی عظیم تسلط دارد و همه هر چه دارند از آن اوست و از آن سرچشمه فیاض بایشان افاضه شده، احساس کنند و در برابر او سر تعظیم و بندگی فرود آورند.
اکنون این سوال مطرح است که چرا بعضی از آدمیان، سخت دل می‏شوند و تحت تأثیر این عوامل هشدار دهنده و بیدارگر، بخود؛ نمی‏آیند و عظمت هستی و کوچکی خود را در نمی‏یابند و با تضرع و لابه و انابه بسوی پروردگار خود و آفریدگار هستی باز نمی‏گردند؟ و با اینکه گرفتاریها و مشکلات اقتضا دارد که در چنین اوضاع و احوالی بخود آیند چه عاملی انسانها را از تضرع و بازگشت بخدا حتی در زمینه وجود گرفتاریها و مصائب باز میدارد؟
در پاسخ این پرسش، قبلاً گفته‏ایم که: دلبستگی به دنیا و تعلق به مادیات، انسان را نسبت به مسائل معنوی سخت دل و غیر قابل انعطاف می‏سازد این کاملاً، طبیعی است که وقتی انسان توجهات خود را بر چیزی متمرکز ساخت و به اصطلاح به آن دل داد، نسبت به آنچه که با آن چیز تضاد و تزاحم دارد بی تفاوت و کم توجه می‏شود و به همین دلیل است که وقتی انسان به شخصی علاقه شدید پیدا می‏کند، کمتر به اشخاص دیگر توجه پیدا خواهد کرد.
کسانیکه به دنیا و امور مادی علاقه زیاد دارند و به این امور دل بسته‏اند از آنجا ارزشهای معنوی و عالم آخرت و انس با خدا از سنخ دیگری است و ربطی با لذائذ مادی دنیوی ندارد؛ طبعا، توجه این دنیاداران نسبت به آن ارزشهای معنوی کم خواهد شد. و این امر نه تنها در عواطف و احساسات بلکه، نسبت به دیگر ابعاد روحی، روانی و رفتاری تأثیر خود را می‏گذارد. فی‏المثل، کسانیکه پر می‏خورند و پر می‏خوابند، زمینه حالات لطیف روحی در آنها می‏میرد؛ یعنی، نه تنها انسان را از خدا دور می‏کند بکله، نسبت به احساسات لطیف انسانی هم آدمی را ضعیف خواهد کرد خواه این احساسات ظریف مربوط به دنیا باشد یا آخرت.
قرآن در جائی بلحاظ این خصیصه مدح نصارا کرده می‏گوید:
و لتجدن اقربهم مودة للذین امنوا الذین قالوا انا نصاری ذالک بان منهم قسیسین و رهبانا و انهم لا یستکبرون و اذا سمعوا ما انزل الی الرسول تری اعینهم تفیض من الدمع مما عرفوا من الحق(564).
(و نزدیک‏ترین مردم از نظر دوستی و مودت نسبت به مؤمنان کسانی را خواهی یافت که گفتند، ما نصاری هستیم و این بدان جهت است که در میانشان کشیشها و دیرنشینان هستند و آنان استکبار و سرکشی نمی‏ورزند و به هنگامی که آیات نازل شده بر پیامبر را شنیدند می‏بینی که از چشمانشان اشک جاری می‏شود بخاطر آنچه که از حق شناختند.)
آن حالتی که در کشیشها و دیرنشینان مسیحی است که از دنیا کناره می‏گیرند و به لذتهای مادی، دل نمی‏بندند سبب می‏شود تا احساسات و عواطفشان زنده بماند و رئوف و مهربان باشند. و در مقابل مسیحیان، قوم یهود را بیشتر به این عنوان مطرح می‏سازد که همه‏اش در فکر مادیات بودند چنانکه می‏فرماید:
و اذ قلتم یا موسی لن نصیر علی طعام واحد فادع لنا ربک یخرج لنا مما تنبت الارض من بقلها و قثائها و فومها و عدسها و بصلها قال اتستبد الذی هو ادنی بالذی هو خیر(565).
(و بهنگام که گفتید: ای موسی ما هرگز بر یک نوع غذا صبر نمی‏کنیم پس از پروردگارت طلب کن تا از آنچه که زمین می‏رویاند برایمان خارج سازد از سبزیجات، خیار، سیر، عدس، و پیاز آن، موسی گفت: آیا در عوض آنچه که بهتر است چیز بدتر و پست‏تری را طلب می‏کنید.)
آری لن نصبر علی طعام واحد نشانگر روح یهود است و با چنین خصیصه‏ای دیگر حالی برای اشک، شوق، گریه و... باقی نمی‏ماند و احساسات و عواطف ظریف حتی آن بخش مربوط به دنیا در چنین انسانی خواهد مرد و تنها لذت شکم و دامن بر وی حکومت خواهد کرد.
بنابراین، قساوت قلب دای دو عامل خواهد بود: یک عامل مادی که بیشتر با بدن ارتباط دارد، یعنی، شکم بارگی و شهوترانی؛ و دیگر عامل روانی که عبارتست از تعلق دل به آنچه که با احساسات معنوی و امور اخروی تعارض و تزاحم دارد. عامل نخست بطور کلی احساس و عاطفه را در انسان ضعیف می‏کند و عامل دوم مسیر احساسات و عواطف را از سوی خدا و آخرت و معنویات به سوی امور مادی و دنیوی و زودگذر، منحرف می‏سازد.
در نتیجه، در مورد قساوت که یکی از بیماریهای خطرناک دل انسانی است برای پیشگیری و علاج، لازمست روی این دو عامل تکیه کنیم: هم سعی کنیم تا بدن بیش از حد از تمتعات مادی و لذائذ جسمانی برخوردار نباشد، و هم سعی کنیم که دلبستگی زیاد به مادیات و امور مزاحم با معنویات پیدا نکنیم و اینگونه تعلقات قلبی را از صفحه دل بزدائیم.

...................) Anotates (.................
1) کهف/1.
2) فرقان،/1.
3) مائده/16.
4) و هو الدلیل یدل علی خیر سبیل.
5) من جعله امامه قاده الی الجنة و من جعله خلفه ساقه الی النار.
6) و نزلنا علیک الکتاب تبیانا لکل شی. نحل/89.
7) جعله ریا لعطش العلماء و ربیعا لقلوب الفقهاء علی (علیه‏السلام) در نهج البلاغه/خ 193.
8) نور لا تطفأ مصابیحه و سراج لا یخبو توقده و بحر لا یدرک قعره علی (علیه السلام) در نهج‏البلاغه/193.
9) و ینابیع العلم و بحوره... و علما لمن وعی علی 7 نهج‏البلاغه/خ 193.
10) لا تحصی عجائبه و لا تبلی غرائبه رسول خدا (صلی الله علیه وآله و سلم) اصول کافی‏2/598 .
11) لا ینقضی عجائبه ولا یشبه منه العلماء علی (علیه السلام) درتفسیر عیاشی.
12) نحل/44.
13) یوسف/2.
14) ص/29.
15) قصص/56.
16) حجرات/7.
17) محمد/12.
18) اعلی/17.
19) هود/108 - 105.
20) طه/64.
21) اعلی/14.
22) شمس/9.
23) مؤمنون/1.
24) جمعه/10.
25) آل عمران/130.
26) طه/14.
27) عنکبوت/45.
28) انفال/45.
29) بروج/11.
30) انعام/16.
31) مائده/119.
32) احزاب/71.
33) توبه/21 - 20.
34) زلزال/8-7.
35) نساء/123
36) حج/77.
37) یونس/52.
38) توبه/95.
39) اسراء/7.
40) انعام/104.
41) نمل/92.
42) نمل/40.
43) فاطر/18.
44) فصلت/46.
45) زمر/7.
46) فاطر/18.
47) انعام/164.
48) انعام/160.
49) بقره/261.
50) یونس/52.
51) نجم/39.
52) زلزل/آیات آخر.
53) انفال/29.
54) ان تجتنبوا کبائر ما تنهون عنه نکفر عنکم سیئاتکم (نساء/31).
55) و من یومن بالله و یعمل صالحاً یکفر عنه سیئاته (تغابن/9).
56) نجم/38.
57) ابراهیم/3.
58) بقره/157.
59) نساء/14-13.
60) عادیات/8.
61) بقره/272.
62) طه/73.
63) اعلی/17.
64) نساء/77.
65) نساء/59.
66) نور/35.
67) یونس/5.
68) زمر/6.
69) انعام/122.
70) حدید/28.
71) در بررسی حکمت الهی و هدف دار بودن افعال الهی دربحث‏خداشناسی.
72) معارج/25 - 24.
73) حج/6.
74) بقره/177.
75) بقره/189.
76) مائده/2.
77) آل عمران/120.
78) مطففین/18.
79) مطففین/7.
80) ص/28.
81) بقره/189.
82) بقره/2.
83) بقره/5.
84) قمر/55 - 54.
85) هود/49.
86) نساء/77.
87) نباء/31.
88) آل عمران/28.
89) قد اخملتهم التقیه و شملتهم الذلة (نهج البلاغه، خطبه 32).
90) بقره/48. 123.
91) بقره/281.
92) زمر/24.
93) بقره/24.
94) آل عمران/131.
95) انفال/25.
96) مطففین/18.
97) مطففین/7.
98) انفطار/14 - 13.
99) ص/28.
100) شمس/8.
101) بقره/189.
102) بقره/177.
103) مائده/2.
104) حجرات/13.
105) بقره/153.
106) آل عمران/146.
107) بقره/156 - 155
108) انسان/24.
109) فصلت/30.
110) شورا/15.
111) مریم/65.
112) طه/132.
113) زمر/9.
114) اعراف/176 - 175.
115) جاثیه/17.
116) بقره/247.

117) نحل/90.

118) آل عمران/57.
119) بقره/258.
120) بقره/124.
121) مائده/42.
122) شورا/15.
123) نحل/90.
124) مائده/8.
125) انعام/152.
126) نساء/58.
127) مائده/8.
128) لقمان./13.
129) اعراف/23.
130) انعام/1.
131) جن/15.
132) رجوع کنید به صفحات 32 29 همین کتاب.
133) قمر/55 - 54.
134) نازعات/44 - 42.
135) این موضوع به تفصیل در کتاب دروس فلسفه اخلاق مورد بحث قرارگرفته‏است و طالب تفصیل می‏تواند به آنجا مراجعه کند.
136) فاطر/15.
137) صافات/102.
138) بقره/138.
139) نحل/90.
140) اعراف/28.
141) مائده/15 و 16.
142) بقره/207.
143) بقره/284.

144) بقره/225.

145) حشر/8.

146) ممتحنه/1.

147) بقره/264.

148) بقره/264.

149) بقره/246.

150) بقره/265.
151) بقره/272.

152) نساء/38.

153) روم/38.

154) روم/39.

155) انسان/8 - 9.

156) لیل/21 - 17.

157) رعد/22.

158) بحار، ج 70، ص 212، ح 38، چ بیروت.
159) بقره، 264.

160) نمل/14.

161) حجرات/14.

162) نساء/57 و 122.

163) بقره/103.

164) نحل/30.

165) ق/1.3.

166) توبه‏72.

167) یونس/26.

168) نساء/13.

169) آل عمران/117 - 116.

170) ابراهیم/18.

171) نور/39.

172) فرقان/23.

173) بقره 264.

174) نحل/106.

175) شوری/37.

176) نساء/13.

177) انعام/54.

178) توبه/106.

179) بحار، ج 69، چ بیروت، ص 23، ح 6.

180) نحل/97.
181) بقره/112.
182) لقمان/22.
183) احقاف/13 و فصلت/30.
184) بقره/62 و مائده/69.
185) محمد/2.
186) حدید/21 - 19.
187) بقره/177.
188) بقره/285.
189) فتح/13 و من لم یومن بالله و رسوله فانا اعتدنا للکافرین سعیرا.
190) نظیر آیات 27 و 29 و 31 انعام،و147 اعراف، و 7و 8 یونس، و 11فرقان،و 4 نمل و 8 سبا.
191) نظیر آیات 116 نساء و 113 توبه و 39 اسراء و 31 حج و 66 زمر.
192) نظیر آیات 4 آل عمران، 56 نساء 10 و 86 مائده و 49 انعام و 36 و40اعراف و 57 حج السلام علیک یا 63 زمر

193) نظیر آیات 23 عنکبوت و 16 روم
194) نساء/136.
195) آل عمران/85.

196) نساء/85.
197) نساء/140.
198) حجرات/14.
199) بقره/85.
200) نساء/151 - 150.
201) بقره/4.
202) فتح/4.
203) یوسف/106.
204) توبه/54.
205) آل عمران/188.
206) نساء/165.
207) ص/26.
208) بقره/232.
209) احزاب/21.
210) نمل/5-4.
211) زمر/45.
212) انعام/113 - 112.
213) توبه/77.
214) روم/10.
215) اعراف/179.
216) روم/7.
217) نمل/66.
218) نساء/143.
219) یوسف/106.
220) یونس/36.
221) انعام/116.
222) اسراء/36.
223) فاطر/28.
224) ق/37.
225) نمل/14.
226) بقره/164.
227) آل عمران/190 - 191.
228) یونس/24.
229) رعد/2.
230) رعد/3.
231) مثل آیه 2 از سوره رعد.
232) سبا/44.
233) سبا/46.
234) سبا/47.
235) بقره/23.
236) روم/8.
237) اعراف/184.
238) روم/8.
239) آل عمران/191.
240) اعراف/176.
241) یوسف/111.
242) آل عمران/137.
243) نحل/36.
244) فاطر/44.
245) روم/42.
246) مؤمن/21.
247) مؤمن/82 و محمد/10.
248) انعام/11.
249) حج/46.
250) محمد/12.
251) حجر/3.
252) حج، 46.

253) مائده 105.

254) روم/41.
255) شوری/30.
256) اعراف/96.
257) نور. 55.

258) اعراف/128.
259) اعراف/176.
260) اعراف/175.
261) کهف/28.
262) طه/16.
263) فرقان/43.
264) جاثیه/23.
265) قصص/50.
266) قصص/50.
267) محمد/16.
268) نجم/23.
269) مائده/70.
270) قمر/3-2.
271) نازعات/41-40.
272) مؤمنون/71.
273) نساء/27
274) مریم/59.
275) مائده/105.
276) فجر/28-27.
277) قیامت/2.
278) یوسف/53.
279) مائده/116.
280) یوسف / 53.
281) شمس/8.
282) قیامت/2.
283) اعراف/176.
284) بقره/87.
285) نحل/122.
286) آل عمران/148.
287) بقره/130.
288) حج/11.
289) بقره/114.
290) رعد/34.
291) آل عمران/178.
292) انبیاء/35.
293) انعام/32.
294) حدید/20.
295) انفال/67.
296) مؤمنون/96.
297) فصلت/34.
298) آل عمران/185.
299) انعام/130. 70.
300) طه/50.
301) اعراف/32.
302) ان هی الا حیاتنا الدنیا ونحیی و ما یهلکنا الا الدهر.
303) نهج البلاغه، فیض الاسلام، خطبه 81 ما اصف من داراولها عناءوآخرها فناء فی حلالها حساب و فی حرامها عقاب من استغنی فیها فتن و من افتقر فیها حزن و من ساعاها فاتته ومن فقد عنها واتته و من ابصربها بصرته و من ابصر الیها اعمته.
304) نجم/42.
305) یونس/8 و 7.
306) آل عمران/151.
307) انفال/6 - 7.
308) یس/61 و 60.
309) اعراف/27.
310) طه/120.
311) نحل/63.
312) نمل/24.

313) نسا/120.
314) ابراهیم/22.
315) احزاب/33.
316) نحل/100.
317) اعراف/27.
318) زخرف/36.
319) اعراف/179.
320) انعام/25 و جمله جعلنا علی قلوبهم اکنه ان یفقهوه در آیه‏46اسراء و 57 کهف نیز آمده است.
321) حج/46.
322) محمد (صلی الله علیه و آله و سلم) /24.
323) اسراء، آیه 36 و نیز ر.ک: نحل، 78، مؤمنون، 78، سجده، 9،احقاف،26، ملک، 23.

324) اعراف/179.
325) نجم/11 - 13.
326) حج/46.
327) مطففین/14.
328) جاثیه/23.

329) اعراف/101.
330) محمد (صلی الله علیه و آله و سلم)/24.
331) انعام/25.
332) توبه/45.
333) توبه/110.
334) بقره/88.
335) بقره/97.
336) شعرا/193 و 194.
337) انفال/2.

338) مؤمنون/60.
339) ال عمران/151 و با تفاوت کمی انفال/12.
340) نازعات/8.
341) قصص/10.
342) آل عمران/156.
343) توبه/15.
344) زمر/22.
345) بقره/74.
346) مائده/13.
347) آل عمران/159.
348) حدید/16.
349) زمر/23.
350) حدید/27.
351) حج/54.
352) کهف/28.
353) بقره‏284.
354) ق/37.
355) رعد. 28.
356) احزاب/5.
357) بقره/225.
358) ق/33.
359) نحل/106.
360) رعد/28.
361) بقره/260.
362) مثل آیات 26 ال عمران و 113 مائده و...
363) فتح/4.
364) فرقان/32.
365) هود/120.
366) حجرات/14.
367) مجادله/22.
368) حج/32.
369) حجرات/3.
370) احزاب/32.
371) توبه/117 و فاما الذین فی قلوبهم زیغ آل عمران/3 فلمازاغوا ازاغ الله قلوبهم صف/5.
372) زمر/45.
373) تحریم/4.
374) انعام/113.
375) انبیاء/3.
376) توبه/8.
377) نحل/22.
378) توبه/77.
379) نجم/11.
380) فتح/26.
381) سبا/23.
382) احزاب/53.
383) مائده/41.
384) حجرات/3.
385) صافات/84.
386) بقره/10.
387) ابراهیم/37.
388) آل عمران/. 103.
389) انفال/63.
390) انفال/24.

391) قصص/10.
392) حج/46.

393) نحل/78.
394) قیامت/23.

395) انعام/75.

396) مؤمنون/5-1.

397) انفال/24.

398) بقره/147.

399) بقره/213.

400) مائده/83.

401) مائده/83.

402) یونس/35.

403) انبیاء.55.

404) اعراف/179.

405) انفال/55.

406) انفال/22.

407) فرقان/44.

408) رحمان/60.

409) زخرف/14-9.
410) اعراف/89.
411) نور/2.

412) انفال/46.

413) سباء/17-15.

414) ملک/17-16.

415) احزاب/9.

416) انفال/53.

417) یونس/107-106.

418) شعراء/82-78.

419) رعد/28.
420) ملک/10.

421) اعراف/179.

422) بقره/55.

423) فرقان/21.

424) مؤمنون/34-33.

425) مؤمنون/47-45.
426) یس/79-77.

427) زخرف/24-21.

428) انبیاء/54-51.

429) شعراء/74-69.

430) ملک/10.

431) شمس/8-7.

432) اعراف/173-172.

433) اعراف/141-138.
434) یونس/66.

435) یونس/36-35.
436) ص/28-27.

437) نجم/28-27.

438) نجم/23-21.

439) انعام/116.

440) اعراف/179.

441) محمد/12.

442) تکاتر/1.

443) حجر/3.

444) بقره/200.

445) هود/16 و نظایر این آیه در اسراء/18 و شورا/20.
446) مدئر/29-11.

447) مریم/81.

448) نسا/139.
449) عنکبوت/26-25.
450) مؤمنون/48-45.

451) فاطر/28.

452) بحار الانوار/ج 70، ص 393، ح 64.

453) زمر/22و 23.

454) انعام/42و43.
455) بقره/74.

456) ق/33.
457) توبه/92.

458) مائده/82و 83.

459) منافقون/4 کانهم خشب مسندة

460) حج/34.

461) حج/35.

462) حج/54.

463) هود/23.

464) مائده/54.

465) نازعات/17 و 20.

466) نازعات/21 و 24.

467) نازعات/25 و 26.

468) بقره/165.
469) توبه/24.

470) آل عمران/32 و 31.

471) احزاب/4.

472) دعای سیدالشهداء (علیه السلام) در روز عرفه.
473) بقره/165.

474) محمد باقر مجلسی، بحارالانوار، ج 10، ص 224، روایت 1.

475) زمر/45.

476) محمد باقر مجلسی، بحار الانوار، ج 69، کتاب الایمان و الکفر، باب 34.

477) بقره/94 تا 98.

478) ابراهیم/34.

479) در روایتی از معصوم چنین آمده است: ان قوما عبدواالله رغبة فتلک‏عبادة التجار و ان قوما، عبدوا الله رهبة فتلک عبادة العبید و ان قوما عبدوه شکرا فتلک عبادة الاحرار.بحارالانوار، ج 78، ص 69.
در روایت دیگری از امام صادق آمده است: ان العبادة ثلاثة قوم عبدوا الله عزوجل خوفا فتلک عبادة العبید و قوم عبدوا الله تبارک و تعالی طلب الثواب فتلک عبادة الاجرار و قوم عبدوا الله عزوجل حبا له فتلک عبادة الاحرار و هی افضل العبادة. بحار الانوار، ج 70، ص 255
480) بینه/7 و 8.

481) توبه/18.

482) رعد/21 تا 24.
483) ملک/12.

484) نازعات/40.

485) انبیاء/49 و 48.

486) یس/11.

487) طه/1 تا 3.

488) نازعات/45.

489) فاطر/18.

490) اعلی/11و 9.

491) مؤمنون/57 تا 61.

492) احزاب/37.

493) احزاب/39.

494) مائده/3.

495) مائده/44.

496) بقره/150.

497) توبه/13.

498) نازعات/26 و 25.

499) طه/77.

500) ابراهیم/14.

501) نازعات/40 و 41.

502) رحمن/46.

503) رحمن/46.

504) مؤمن/33 و 32.

505) اعراف/59.

506) هود/26.

507) هود/3.

508) هود/84.

509) رعد/21.

510) نحل/50.

511) نور/37.

512) انسان/7.

513) انسان/10.

514) آل عمران/175.

515) بقره/40.

516) نحل/51.

517) اعراف/154.
518) انبیاء/90.

519) انبیاء/28.
520) مؤمنون/57.

521) انبیاء/49.
522) شورا/18.

523) معارج/27.
524) معارج/26.

525) انفال/2.

526) حج/35.

527) مؤمنون/60.

528) احزاب/21.

529) ممتحنه/6.

530) کهف/6.

531) عنکبوت/5.

532) یونس/7 و 8.

533) یونس/11.

534) یونس/15.

535) فرقان/21.

536) عنکبوت/36.

537) احزاب/21.

538) زمر/9.

539) بقره/218.

540) نساء/104.

541) فاطر/30 و 29.

542) نباء/27.

543) انشقاق/6.
544) فرقان/40.

545) جاثیه/14.

546) فاطر/29.

547) سجده/16.

548) زمر/9.

549) سجده/16.

550) سجده/16.

551) بحارالانوار، ج 70، ص 384، ح 39.

552) حدید/16.
553) انبیاء/90.

554) احزاب/35.
555) بقره/46.

556) مؤمنون/3و 2.

557) زمر/23 و 22.
558) مریم/58.
559) اسراء/109.

560) اسراء/107.
561) انعام/43 و 42.
562) اعراف/94.
563) مؤمنون/76.
564) مائده/83 و 82.
565) بقره/61.