تربیت
Tarbiat.Org

اخلاق در قرآن جلد اول‏
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

خیر و شر

از جمله مفاهیم عام اخلاقی که کاربرد غیر اخلاقی نیز دارند تعابیر خیر و شر است. واژه خیر در قرآن گاهی در معنای افعل التفضیل بکار می‏رود به این معنا که مرخم اخیر است و معنای تفصیلی دارد و گاهی دیگر به شکل وصفی و منسلخ و عاری از مفهوم تفضیلی بکار می‏رود و اگر بپذیریم که اصولاً، خیر از اخیر گرفته شده و پیوسته معنی تفضیلی دارد، ناگزیر باید بپذیریم که در مواردی از این معنی جدا شده است. خداوند در جایی می‏فرماید:
و انه لحب الخیر لشدید(60).
[و حقاً او در دوستی مال سخت است.]
و در جای دیگر می‏فرماید:
و ما تنفقوا من خیر فلانفسکم(61).
[آنچه انفاق می‏کنید از خیر بنفع خود شماست.]
واژه خیر در آیات فوق و نظایر این آیات اولاً مفهوم تفضیلی ندارد و ثانیاً، صفت فعل اختیاری نیست بلکه به عنوان صفت مال که عین خارجی است بکار رفته است.
در موارد دیگری خیر با مفهوم تفضیلی به خدا اطلاق شده نظیر آنکه می‏فرماید:
و الله خیر و ابقی(62).
[خدا بهتر و پایدارتر است.]
و یا به سعادت ابدی که نتیجه افعال اختیاری انسان است نظیر:
و الاخرة خیر و ابقی(63).
[آخرت بهتر و پایدارتر است.]
والاخرة خیر لمن اتقی(64).
[آخرت برای کسی که تقوی پیشه کند بهتر است.]
واژه خیر در موارد فوق بر اعیان اطلاق شده و از مفاهیم اخلاقی نیست. اما در آیات دیگری نیز خیر به عنوان صفت افعال اختیاری، مورد استفاده قرار گرفته است و مثلاً می‏فرماید:
فان تنازعتم فی شی‏ء فردوه الی الله و الرسول ان کنتم تومنون بالله و الیوم الاخر ذالک خیر و احسن تأویلا(65).
[اگر درباره چیزی با یکدیگر نزاع کرده آنرا به خدا و رسول، ارجاع دهید اگر ایمان بخدا و روز واپسین دارید که این کار بهتر و نیک فرجامتر است.]
خیر در این آیه صفت یک کار اختیاری است (ارجاع نزاع به خدا و رسول) پس مفهوم ارزشی و اخلاقی دارد. ضابطه کلی این است که هرگاه واژه خیر صفت فعل اختیاری انسان باشد دارای مفهوم اخلاقی خواهد بود.
اکنون سئوال این است که خیر به کدام یک از افعال اختیاری ما و بر اساس چه معیاری اطلاق می‏شود؟ در پاسخ می‏گوئیم: کاری که در تحقق کمال برای انسان، نقش مثبت داشته باشد یعنی کاری که انسان سعی می‏کند با انجام آن به مطلوب و هدف نهایی خود برسد. چنین کاری به خاطر این تأثیرش در پرتو آن مطلوب ذاتی و هدف نهایی خیر خواهد بود؛ یعنی، چون سبب و واسطه وصول به هدف نهایی و خیر ذاتی است، طبعاً خیر بودن آن سببی و مع الواسطه و به اصطلاح مطلوب بالغیر است و معنای ارزش اخلاقی از آن انتزاع می‏شود.
از سخنان فوق نتیجه می‏گیریم که خیر به طور مطلق و خود بخود معیار ارزش اخلاقی نیست، بلکه، با توجه به قیود نامبرده اخلاقی خواهد بود؛ چنانکه، شر نیز در صورتی که بر فعل اختیاری اطلاق شود اخلاقی است و آن فعلی که در تحقق کمال برای انسان نقش منفی دارد شر خواهد بود. پس شر نیز با توجه به چنین قیودی از مفاهیم اخلاقی است و ارزش اخلاقی منفی دارد و به دیگر سخن: ضد ارزش می‏باشد.