تربیت
Tarbiat.Org

اخلاق در قرآن جلد اول‏
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

نقد نظریه کانت‏

کانت می‏گوید: آن وقت که با انگیزه اطاعت عقل انجام گیرد دارای ارزش اخلاقی خواهد بود و در غیر این صورت، کار با هر انگیزه دیگری که انجام شود نظیر ارضاء عاطفه، تحصیل کمال و سعادت و پاداش دنیوی یا اخروی به هیچ وجه ارزش اخلاقی ندارد. کار اخلاقی آن است که چون وظیفه عقلی، انجام آن را ایجاب می‏کند فاعل، به حکم عقل آن را انجام می‏دهد و هیچ چشمداشتی نسبت به پاداش یا آثاری که بر آن مترتب می‏شود حتی ارضاء عواطف یا کمال نفس نباید مورد نظر فاعل آن باشد.
آنچه در بالا گفتیم خلاصه نظریه کانت در این زمینه بود. در ارتباط با این سخن ما در جای خودش بحث کرده و گفته‏ایم: اینکه انسان بخواهد فقط به انگیزه اطاعت عقل، کاری را انجام دهد و هیچ چیز دیگری حتی کمال خودش را منظور نداشته باشد اصلاً، ممکن و میسر نیست و هر کجا به ظاهر خیال می‏کنیم کاری به منظور اطاعت عقل انجام می‏گیرد، در واقع یک انگیزه عمیقتر ولی پوشیده و مخفی در باطن این انگیزه ظاهری وجود دارد. از این رو، اگر از وی بپرسند چرا حکم عقل را اطاعت می‏کنی؟ در پاسخ خواهد گفت: آدم باید اطاعت عقل کند. انسان بودن انسان به این است که مطیع حکم عقل باشد. این پاسخ معنایش آن است که او در واقع، کمال انسانی خود را در اطاعت عقل می‏بیند یعنی در ورای اطاعت عقل، انگیزه عمیقتر کمال نفس نهفته است. بنابراین کسی که حکم عقل را نپذیرد آدم بد و ناقصی خواهد بود.
از سخن فوق، نتیجه می‏گیریم اصولاً، اینکه کاری صرفاً با انگیزه اطاعت از عقل انجام پذیرد فرض نادرستی است و نوعی سطحی نگری خواهد بود و اگر هم درست و ممکن می‏بود، چنانکه پس از این توضیح می‏دهیم نمی‏توانست منشأ ارزش اخلاقی باشد.