تربیت
Tarbiat.Org

اخلاق در قرآن جلد اول‏
آیت الله محمد تقی مصباح یزدی‏‏

خوف و رجاء

از جمله شناختهای انسان نسبت به خدای متعال، معرفت به این حقیقت است که خداوند می‏تواند همه نعمتهائی را که در این دنیا به وی داده است - مانند عمر و صحت و سلامتی و دوستان و آشنایان و اولاد و اموال و غیره - از وی باز پس گیرد و به عبارتی این نعمتها را از او سلب کند و نیز معرفت به اینکه وی قادر است در جهان ابدی او را از همه نعمتها محروم و به عذاب و رنج ابدی مبتلا و به دوری از بهشت و نعمتهایش و از همه بدتر به دوری از خدا و رحمت خدا گرفتار سازد؛ چنانکه، در مقابل هم او می‏تواند نعمتهائی را که داده است همچنان ادامه دهد و یا حتی بر این نعمتها در آینده از جهت کمی یا کیفی بیفزاید و نیز در آخرت از نعمتهای بیشتر و والاتر ما را برخوردار سازد.
توجه به این معنی و شناخت خداوند بلحاظ آنکه از چنین قدرتی برخوردار است و سعادت و شقاوت انسان در دنیا و آخرت بدست او است، دو حالت روانی و نفسانی خوف و رجاء را در ما بر می‏انگیزد.
بنابراین، خوف و رجاء هر دو به آینده انسان مربوط می‏شوند برخلاف شکر که در مقابل نعمتهائی است که قبلاً خدا به انسان داده است. چنانکه این دو حالت؛ یعنی، خوف و رجاء از جهت ریشه با هم نیز تفاوت دارند؛ چرا که، خوف حالتی است ناشی از شناخت خدا به این لحاظ که قادرست نعمتهای دنیوی را در آینده از ما سلب کند و از نعمتهای اخروی محروممان سازد و رجاء حالتی است ناشی از شناخت خدا به این لحاظ که قادر است در آینده نیز به اعطاء این نعمتهای دنیوی ادامه دهد، از نظر کمی و کیفی آنرا بیفزاید و ما را از نعمتهای بزرگ اخروی نیز برخوردار سازد.
خوف از محرومیت و امید به آینده بهتر در فطرت انسان ریشه دارند و دو عامل قوی و نیرومند هستند برای آن که انسان را وادار به تلاش و کوشش و خودسازی و اصلاح امور مادی و معنوی خویش سازند و بلحاظ همین نقش و اهمیتی که دارند، قرآن از بعد تربیتی روی آنها تأکید فراوان دارد و در بیدار کردن و جهت دهی صحیح آندو و با لحنهای مختلف و در مناسبت‏های گوناگون اهتمام می‏ورزد که لازمست در اینجا به بعضی از آیات اشاره کنیم: