اکنون پس از آنکه معلوم شد که علم، شرط ایمان است، این سوال مطرح میشود که راه تحصیل علم نسبت به متعلقات ایمان - توحید، نبوت و معاد- چیست؟ در پاسخ میگوییم: در این زمینه لازم است انسان تلاش کند تا برایش علم قطعی و برهانی حاصل شود و این مشروط بر آن است که انسان از حال غفلت خارج شود، بخواهد حق را بشناسد و در جستجوی یافتن حق باشد. در این صورت، قادر است از براهین استفاده و در زمینه شناخت حق، فکر و اندیشه خویش را بکار گیرد. بنابراین، کلید علم و بینش، فکر و اندیشه است. برای شناخت حق و حقیقت درباره خدا، صفات خدا، نبوت و معاد ببندیشیم و با استفاده از براهین یقینی به نتیجه قطعی برسیم که این راه طبیعی تحصیل علم است.
پرسش دیگری که لازم است در اینجا جواب داده شود این است که آیا در قرآن به این موضوع توجه شده است؟ در پاسخ به این پرسش میگوییم: آری در این زمینه آیات فراوانی در قرآن آمده که به نمونههایی از آنها اشاره میکنیم.
در یک سری از آیات، خداوند مردم را ترغیب میکند درباره توحید، نبوت و معاد بیندیشند تا حق را بشناسند و از این رهگذر بر ایمان به آنها دست یابند.
درباره توحید قبلاً به هنگام بررسی آیات خداشناسی و جهان شناسی گفتیم: یکی از نکات که برای بیان آیات در خود قرآن به آن اشاره شده، این است که انسان باید به آنها توجه و درباره آنها فکر کند تا خدا و یگانگی خدا را بشناسد.
به عنوان نمونه خداوند در یک آیه میگوید:
ان فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار و الفلک التی تجری فی البحر بما ینفع الناس و ما انزل الله من السماء من ماء فاحیا به الارض بعد موتها و بث فیها من کل دابة و تصریف الریاح و السحاب المسخر بین السماء و الارض الایات لقوم یعقلون(226).
(حقاً در آفرینش آسمانها و زمین و پی هم در آمدن شب و روز و کشتی که به نفع مردم در دریا شناور است و آبی که خداوند از آسمانها فرو فرستاد پس زمین را بعد از مرگش به وسیله آن زنده و سرسبز ساخته و از هر جانداری در آن پراکنده است و هدایت کردن بادها و ابرهای تسخیر شدن بین آسمان و زمین، نشانههایی است برای کسانی که بیندیشند.)
و در آیه دیگری میگوید:
ان فی خلق السموات و الارض و اختلاف اللیل و النهار لایات لاولی الالباب، الذین یذکرون الله قیاما و قعودا و علی جنوبهم و یتفکرون فی خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار(227).
(در آفرینش آسمانها و زمین و در پی در پی آمدن شب و روز نشانههایی است برای صاحبان خرد کسانی که خدا را ایستاد و نشسته و به پهلو (خفته) یاد میکنند و در خلقت آسمانها و زمین میاندیشند و (میگویند) پروردگارا این را بیهوده نیافریدهای منزهی تو پس ما را از عذاب آتش جهنم نگهدار.)
و در انتهای آیهای در این زمینه میفرماید:
کذلک نفصل الایات لقوم یتفکرون(228).
(بدین گونه این آیهها را بر آنان که میاندیشند شرح میدهیم.)
و نیز در آخر یکی دیگر از آیات خداشناسی و توحید میگوید:
یفصل الایات لعلکم بلقاء ربکم توقنون(229).
(شرح آیات میدهد باشد تا شما به لقاء پروردگارتان (قیامت) یقین بیاورید.)
و در انتهای آیه بعد از آن نیز که باز هم درباره خداشناسی و توحید است آمده است که:
ان فی ذلک لایات لقوم یتفکرون(230).
(در این آنچه در آیه آمده) برای قومی که بیندیشند نشانههایی (از خداشناسی و توحید وجود دارد.)
البته، در بیشتر آیات فوق صرفا، خداشناسی و توحید تکیه شده؛ ولی، در بعضی از آنها علاوه بر این، معاد نیز مورد توجه قرار گرفته است(231). ولی به طور کلی همه آنها انسان را ترغیب و بر این نکته تأکید میکنند که اندیشه خویش بکار گیرد تا در زمینه توحید و دیگر صفات و اسماء خداوند و نیز درباره معاد، به شناخت قطعی و آرامش بخش نایل آید.
در زمینه اندیشه درباره نبوت نیز مثل توحید و معاد برخی از آیات قرآن تأکید میکنند که باز هم به نمونههایی از آنها اشاره میکنیم: نظیر اینکه میفرماید:
ثم تتفکروا ما بصاحبکم من جنة ان هو الا نذیر لکم بین یدی عذاب شدید(232).
(سپس بیندیشید که همدم شما جنون ندارد نیست او جز بیم رسانی برای شما قبل از وقوع عذابی سخت.)
گر چه برخی از جملات آیه معنای عامی دارد ولی هدف اصلی آن ترغیب مردم است برای اندیشیدن درباره نبوت. در صدر آیه میفرماید من یک توصیه به شما دادم فکر کنید ببینید آیا این پیامبر هست یا نه؟ البته، در مقدمه آیه آمده است که:
ان تقوموا لله مثنی و فرادی ثم تتفکروا(233).
(که برای خدا دو نفری و یک نفر بپا خیزید سپس بیندیشید؛)
ولی، این یک مطلب جداگانه نیست؛ چرا که اگر دو مطلب جدای از هم باشد دیگر توصیه واحد نیست در صورتی که در خود آیه آمده است که:
اعظکم بواحدة.
(شما را به یک چیز نصیحت میکنم.)
و اگر ان تقومو الله یک مطلب باشد و تتفکروا مطلبی دیگر جدای از آن، دیگر این دو جمله یک موعظه نخواهد بود. بنابراین، نتیجه میگیریم که یکی از این دو جمله مقدمه جمله دیگر است؛ یعنی، اصل تفکر است که در جمله:
ثم تتفکروا ما بصاحبکم من جنة.
آمده و جمله:
ان تقوموا لله مثنی و فرادی.
بیانگر مقدمه اندیشمندان است که دو تا دو تا یکی یکی بیندیشید.
در آیه بعد میگوید:
قل ما سالتکم من اجر فهو لکم(234).
(بگو آن اجری را که از شما درخواست کردم به نفع خود شماست.)
که این هم درباره پیامبر است تا خوب در اطراف و جوانب زندگی وی بیندیشند و بدانند او که چهل سال با کمال عقل و درایت و زیرکی در بین مردم زیسته است، از این نسبت ناروای جنون که بعضی از مشرکین به وی میدادند بسیار دور است و نیز طمع در مال و مطامع دنیوی وی را وادار به این دعوت نکرده؛ زیرا، جز آنچه را که به نفع مردم است چیزی برای خود از مردم نخواسته و مزد و اجرتی در مقابل اینهمه تلاش، درخواست ننموده است پس اینکه برخی به وی ایمان نمیآوردند یا به لحاظ آن است که فکر میکنند او دیوانه است، ولی، او کاملاً دارای استقامت فکر است و جنونی ندارد و یا بر این باورند که دنبال مال و مقام است که این هم درست نیست و یا در اینکه آنچه میگوید کلام خدا باشد در شک و تردید هستند؛ ولی، با دقت و مطالعه زمینهای برای این شک و تردید نیز باقی نمیماند و خداوند برای آنکه آنان را وادار به اندیشه و دقت بیشتر کند درباره آنان چنین میگوید که:
و ان کنتم فی ریب مما نزلنا علی عبدنا فاتوا بسورة من مثله(235).
(و اگر از آنچه بر بنده خویش فرو فرستادیم در تردید هستید پس یک سوره همانند آن بیاورید.)
و اگر توان آوردن آن را در خود نمیبینید بیندیشید که آیا به او باید ایمان آورد یا نه؟ آیا او در واقع پیامبر نیست؟
مرحوم علامه طباطبایی رضوان الله علیه در ذیل آیه مورد بحث میگوید: جمله نخست آیه که فرموده است:
ان تقوموا لله مثنی و فرادی ثم تتفکروا.
در واقع، این حقیقت را گوشزد میکند که تفکر لازمست در جوی آرام و دور از جو سازیهای سیاسی اجتماعی منحرف کننده انجام شود تا به نتیجه مطلوب برسد و راه درست فکری پیموده شود؛ چرا که، امواج اجتماعی سیاسی قادرند انسان را بدون آنکه بر افکار خود اتکاء کند و حق را بشناسد به این سو و آن سو بکشند و او را گمراه سازند. آیه فوق با توجه به این حقیقت، مخاطبین را فرمان میدهد که خود را از جو اجتماعی دور سازید و دو نفری و یا به تنهایی به تفکر و اندیشه بپردازید و از آنجا که دو نفر میتوانند با کمک فکری به یکدیگر فکر بهتری داشته و به نتیجه مطلوبتری برسند، بدون آنکه تحت تأثیر جو اجتماعی هم قرار گرفته باشند، مثنی را بر فرادا مقدم داشته است. چنانکه نظیر این آیه در یادآوری نکته مورد بحث، آیه دیگری است که در آن، چنین آمده است:
اولم یتفکروا فی انفسهم ما خلق الله السموات و الارض و ما بینهما الا بالحق(236).
(آیا با خود نیندیشیدهاند؟ خداوند آسمانها و زمین و آنچه را در بین آن دو است نیافریده مگر به حق.)
منظور آیه این است که در جای خلوت و پیش خود فکر کنید و اندیشه خویش بدست دیگران نسپارید که آن فکر نیست؛ چرا که، حقیقت فکر حقیقی درونی است یعنی کاری است مربوط به مغز و روح شما. در فکر و اندیشه، هدف ما این است که رابطه مقدمات برهان با نتیجهای که از آن میگیریم درک شود و مسیر درستی برای تشخیص حق روشن گردد و به قول معروف نباید دهان بین باشیم و ببینیم دیگران چه میگویند و بدون دقت، سربسته آن را بپذیریم که این فکر نیست؛ بلکه، تقلید است.
در زمینه ترغیب به تفکر و تأمل درباره نبوت علاوه بر آیه فوق خداوند در یک آیه دیگر نیز میفرماید:
اولم یتفکروا ما بصاحبهم من جنة ان هو الا نذیر مبین(237).
(آیا نیندیشیدهاند به همدم آنان (پیامبر) جنونی نیست، نیست او جز بیم دهندهای آشکار.)
از این آیات و نظایر آنها بر میآید که: اندیشیدن درباره نبوت و شناختن پیامبر خدا مورد توجه و ترغیب قرآن کریم است که در غیر این صورت و با اتکا به جو پر سر و صدای جامعه و نگاه کردن به دهان دیگران نمیتوان حق را شناخت.
همچنین، نظیر آیات فوق، آیاتی از قرآن نیز انسان را بر اندیشه در حول و حوش معاد ترغیب میکنند. خداوند در یکی از آیات میفرماید:
اولم یتفکروا فی انفسهم ما خلق الله السموات و الارض و ما بینهما الا بالحق و اجل مسمی و ان کثیرا من الناس بلقاء ربهم لکافرون(238).
(آیا با خود نیندیشیدهاند که خداوند آسمانها و زمین و آن چه در بین آنهاست نیافریده است مگر به حق و (با عمر و) مدت معین و بسیاری از مردم معاد و لقاء پروردگار خویش را کافر و منکرند.)
آری، نظام جهان حق است، در کار خداوند عبث و لهو و لعب وجود ندارد پس ناگزیر باید سرانجامی متناسب با خلقت خود داشته باشد.
در آیه دیگری میگوید:
و یتفکرون فی خلق السموات و الارض.
و در نهایت چنین نتیجه میگیرد که:
ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانک فقنا عذاب النار(239).
(اولوالاباب کسانی هستند که)؛.. و میاندیشند در آفرینش آسمانها و زمین (و در نتیجه میگویند) پروردگارا این را باطل و بی هدف نیافریدهای تو (از انجام کار باطل) منزه و پاکی پس ما را از عذاب آتش حفظ کن.)
یعنی: پس از فکر کردن و اندیشه مییابند که معادی و جهان پس از مرگی هست و از آن میهراسند و میگویند: ما را از عذاب آتش حفظ کن.
بنابراین، قرآن درباره این اصول و سایر معتقداتی که باید بوسیله عقل ثابت شود مستقلا تأکید دارد و بر تفکر و اندیشیدن درباره آنها اصرار میورزد و ما به این نتیجه میرسیم که علم، چنانکه قبلاً توضیح دادهایم، مقدمه ایمان است و کلید علم، تفکر صحیح خواهد بود.