از آیه فوق چند حکم اسلامی استفاده می شود:
1 - تـحـریـم نـمـاز در حـال مـسـتـی، یـعـنـی افـراد مـسـت نـمـی تـوانـنـد مـشـغـول ادای فـریـضـه نـمـاز شـونـد و نـمـاز آنـهـا در ایـن حال باطل است، فلسفه آن هم روشن است، زیرا نماز گفتگوی بنده و راز و نیاز او با خدا اسـت و بـایـد در نـهـایت هوشیاری انجام گردد و افراد مست از این مرحله دور و بیگانه اند قـرآن مـی گـویـد: ((ای کـسـانـی کـه ایـمـان آورده ایـد! در حـال مـسـتـی بـه نـمـاز نزدیک نشوید، تا بدانید چه می گویید!)) (یا ایها الذین آمنوا لا تقربوا الصلوة و انتم سکاری حتی تعلموا ما تفعلون).
ممکن است در اینجا کسانی سؤال کنند که آیا مفهوم آیه فوق این نیست که
@@تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 438@@@
نـوشـیـدن مـشـروبـات الکـلی فـقـط در صـورتـی مـمـنـوع اسـت کـه مـسـتـی تـا حال نماز باقی بماند و دلیل ضمنی بر جواز آن در سایر حالات می باشد؟!
پـاسـخ ایـن سـؤال - بـه خـواسـت خـدا - بـه طـور تـفـصـیـل در تـفـسـیـر آیـه 90 سـوره مـائده خـواهـد آمـد امـا بـطـور اجمال این است که اسلام برای پیاده کردن بسیاری از احکام خود، از روش ((تدریجی)) اسـتـفـاده کـرده مثلا همین مساءله تحریم مشروبات الکلی را در چند مرحله پیاده نموده است، نـخـسـت آن را بـه عـنـوان یـک نـوشـیـدنـی نـامـطـلوب و نـقـطـه مـقـابـل ((رزقـا حـسـنـا)) (نـحـل - 67) سـپـس در صـورتـی کـه مـسـتـی آن در حـال نـمـاز بـاشـد جـلوگـیـری کرده (آیه فوق) و بعد منافع و مضار آن را با هم مقایسه نـمـوده و غـلبـه زیـانهای آن، بیان شده است. (بقره - 219) و در مرحله آخر نهی قاطع و صریح از آن نموده است. (مائده - 90).
اصـولا بـرای ریـشـه کن ساختن یک مفسده اجتماعی و اخلاقی که محیط به طور عمیق به آن آلوده شـده اسـت راهـی بـهـتـر از این روش نیست که افراد را تدریجا آماده کنند و سپس حکم نـهـائی اعـلام گـردد، ضـمـنـا باید توجه داشت، آیه فوق به هیچ وجه دلالت بر اجازه نـوشـیـدن خـمـر نـدارد بـلکـه تـنـهـا در بـاره مـسـتـی در حـال نـمـاز سـخـن گفته، و در مورد غیر نماز سکوت اختیار کرده تا مرحله نهایی حکم فرا رسد.
البـته با توجه به اینکه اوقات پنجگانه نماز مخصوصا در آن زمان که معمولا در پنج وقـت انـجـام مـی شـد فـاصـله چـنـدانـی بـا هـم نـدارنـد، خـوانـدن نـمـاز در حال هشیاری، لازمه اش این است که در فاصله این اوقات از نوشیدن مایعات مست کننده به کلی صرف نظر شود، زیرا غالبا مستی آن تا موقع نماز ادامه می یابد، و حالت هشیاری پیدا نمی شود، بنابر این حکم آیه فوق شبیه یک تحریم همیشگی و مستمر است.
ایـن مـوضـوع نـیـز لازم بـه یـادآوری اسـت کـه در روایـات مـتـعـددی کـه در کـتـب شـیـعه و اهل تسنن وارد شده آیه فوق به ((مستی خواب)) تفسیر شده یعنی در حالی
@@تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 439@@@
که هنوز کاملا بیدار نشده اید، شروع به نماز نکنید تا بدانید چه می گویید.**تفسیر نور الثقلین جلد اول صفحه 483 و تفسیر قرطبی جلد سوم صفحه 1771.***
ولی چـنـیـن بـه نظر می رسد که این تفسیر از مفهوم ((حتی تعلموا ما تقولون)) استفاده شده است اگر چه در معنی ((سکاری)) داخل نباشد.
بـه عـبارت دیگر از جمله ((تا بدانید چه می گویید)) استفاده می شود، نماز خواندن در هـر حـالی که انسان از هشیاری کامل برخوردار نباشد، ممنوع است، خواه حالت مستی باشد یا باقیمانده حالت خواب.
ضـمـنـا از ایـن جـمـله نـیـز مـی تـوان اسـتـفـاده کـرد کـه بـهـتـر اسـت در حـال کـسـالت و کمی توجه نیز انسان نماز نخواند، زیرا حالت فوق به صورت ضعیف در او وجـود دارد و شـایـد بـه هـمـیـن جـهـت است که در روایتی از امام باقر (علیه السلام) نقل شده که فرمود:
((در حـالتـی کـه کـسـل هـسـتـیـد یـا چـرت آلود یـا سـنـگـیـن، مـشـغـول نـمـاز نـشـویـد زیـرا خـداونـد مـؤمـنـان را از نـمـاز خـوانـدن در حال مستی نهی کرده است)).**نور الثقلین جلد اول صفحه 483 شبیه این مضمون در صحیح بخاری نیز آمده است.***
2 - باطل بودن نماز در حال جنابت، که با جمله (و لا جنبا) به آن اشاره شده است.
سـپـس اسـتـثنایی برای این حکم بیان فرموده و می گوید: ((مگر اینکه مسافر باشید)) (الا عابری سبیل).
و در مـسـافـرت گـرفـتـار بـی آبـی شـویـد کـه در ایـن حال نماز خواندن به شرط تیمم که در ذیل آیه خواهد آمد جایز است.
ولی در روایـات و اخـبـار تـفـسـیـر دیـگـری نـیز بـرای آیـه آمده است**وسائل الشیعه، جلد اول صفحه 486.*** و آن اینکه منظور از ((صـلوة)) در آیـه مـحـل نـمـاز گـذاردن و مـسـجـد اسـت یـعـنـی در حال جنابت وارد مساجد نشوید، سپس کسانی را که عبورا از مسجد می گذرند استثناء فرموده و
@@تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 440@@@
مـی گـویـد: ((الا عـابـری سـبـیـل)) یـعـنـی مـی تـوانـیـد در حـال جـنـابـت عـبـورا از مـسـجـد بـگـذرید و از بعضی روایات استفاده می شود که جمعی از مـسـلمـانـان و صـحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله) خانه هایی در اطراف مسجد پیامبر (صـلی الله عـلیـه و آله) ساخته بودند که درهای آن به مسجد گشوده می شد و به آنها اجازه داده شد که در حال جنابت از مسجد بگذرند بدون اینکه در آن توقف کنند.
ولی بـاید توجه داشت که لازمه تفسیر فوق این خواهد بود که کلمه ((صلوة)) در آیه بـه دو مـعـنـی آمـده بـاشـد یـکـی بـه مـعـنـی خـود نـمـاز و دیـگـر بـه مـعـنـی مـحـل نـمـاز زیـرا دو حـکـم مـخـتـلف در آیـه فـوق بـیـان شـده، یـکـی خـودداری از نـماز در حـال مـسـتـی و دیـگـری خـودداری کـردن جـنـب از ورود در مـسـاجـد (البـتـه اسـتـعـمـال یـک لفـظ در دو مـعـنـی یـا بـیـشـتـر چـنـانـکـه در اصـول گفته ایم مانعی ندارد ولی خلاف ظاهر است و بدون قرینه جایز نیست اما روایات فوق می تواند قرینه آن باشد).
3 - جـواز نـمـاز خـوانـدن یـا عـبـور از مـسـجـد بـعـد از غسل کردن که با جمله (حتی تغتسلوا). بیان شده است.
4 - تـیـمـم بـرای مـعذورین، در جمله بعد که در حقیقت تمام موارد تشریع تیمم جمع است، نخست به موردی که آب برای بدن ضرر داشته باشد اشاره کرده و می فرماید: ((اگر بیمار باشید و یا در سفر)) (و ان کنتم مرضی او علی سفر).
سـپـس بـه مـواردی کـه انـسـان دسـتـرس بـه آب (یـا اسـتـعـمال آب) ندارد اشاره کرده می فرماید: ((هنگامی که از قضای حاجت برگشتید و یا با زنان آمیزش جنسی داشتید)) (او جاء احد منکم من الغائط او لمستم النساء).
((و دسترسی به آب نداشته باشد)) (فلم تجدوا ماء).
((در این موقع با خاک پاکیزه ای تیمم کنید)) (فیتمموا صعیدا طیبا).
سـپـس طـرز تـیـمـم را بـیـان فـرمـوده، می گوید: ((سپس صورت و دستهای خود را مسح کنید)) (فامسحوا بوجوهکم و ایدیکم).
@@تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 441@@@
و در پـایـان آیـه اشـاره بـه ایـن حـقـیـقـت مـی کـنـد کـه دسـتـور مـزبـور، یـک نـوع تـسـهـیـل و تـخفیف برای شما است، چون ((خداوند بخشنده و آمرزنده است)) (ان الله کان عفوا غفورا).
نکته ها:
1 - جـمـله ((فـلم تـجـدوا مـاء)) که به اصطلاح با فاء تفریع شروع شده مربوط به جمله ((او علی سفر)) است یعنی هنگامی که در مسافرت باشید ممکن است، آب پیدا نکنید و نیازمند به تیمم شوید - زیرا هنگامی که انسان در شهر است کمتر چنین اتفاق می افتد. و از ایـنجا روشن می شود، سخن را که بعضی از مفسران مانند نویسنده المنار گفته است که ((مسافرت به تنهایی برای تیمم کردن بجای وضو کافی است حتی اگر انسان آب در اختیار داشته باشد)) سخن بی اساسی است، زیرا کلمه فاء تفریع در ((فلم تجدوا)) ایـن سـخـن را ابطال می کند، چون مفهوم آن این است که مسافرت گاهی موجب عدم دسترسی بـه آب مـی گردد و در اینجا باید تیمم کرد، نه اینکه مسافرت به تنهایی مجوز تیمم است، و عجب این است که نویسنده مزبور به فقهای اسلام در این زمینه حمله کرده در حالی که حمله مزبور هیچ موردی ندارد.
2 - کـلمـه ((او)) در ((او جـاء احـد مـنـکـم من الغائط)) به معنی واو است زیرا تنها بیمار بـودن یـا مـسـافـر بودن سبب تیمم نمی شود، بلکه در چنین حالی اگر موجبات وضو یا غسل حاصل شود، آنگاه تیمم واجب می گردد.
3 - عـفت بیان قرآن در این آیه همانند بسیاری از آیات دیگر کاملا مشهود است زیرا هنگامی کـه مـی خـواهـد از قـضـای حـاجـت سـخـن بـگـوید تعبیری را انتخاب می کند که هم مطلب را بفهماند و هم واژه صریح و نامناسبی به کار نبرده باشد و می گوید: ((او جاء احد منکم من الغائط)) توضیح اینکه ((غائط)) بر خلاف مفهومی
@@تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 442@@@
کـه امـروز از آن می فهمند**(غائط) در تعبیرات امروز غالبا به مدفوع انسان گفته می شود.*** در اصل به معنی زمین گودی است که انسان را از انظار دور می دارد و افـراد بـیـابـان گرد و مسافر در آن زمان برای ((قضای حاجت)) آنجا می رفتند، تا از دیدگاه مردم دور باشند، بنابر این معنی جمله چنین می شود: ((اگر یکی از شما از مکان گودی آمده باشد...)) که روی هم رفته کنایه از قضای حاجت است و جالب اینکه به جای ((شما)) یکی از ((شما)) به کار رفته تا عفت بیان آن بیشتر باشد (دقت کنید).
و همچنین آنجا که از آمیزش جنسی سخن می گوید با تعبیر ((او لمستم النساء)) ((یا با زنان تماس گرفته باشید...)) مطلب را می فهماند، و واژه ((لمس)) کنایه زیبایی از آمیزش جنسی است.
4 - دربـاره سـایـر خـصـوصـیـات تـیـمـم از جـمـله ((صـعـیـدا طـیـبـا)) در ذیل آیه 6 سوره مائده به خواست خدا مشروحا بحث خواهیم کرد.