تربیت
Tarbiat.Org

تفسیر نمونه، جلد3
آیت الله مکارم شیرازی با همکاری جمعی از فضلاء و دانشمندان‏‏‏‏‏

مبارزه با تبعیض ها

روی سخن در نخستین آیه این سوره به تمام افراد انسان است زیرا محتویات


@@تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 278@@@

این سوره در حقیقت همان مسائلی است که تمام افراد بشر در زندگی خود به آن نیازمند هستند.

سپس دعوت به تقوی و پرهیزکاری می کند که ریشه اصلی برنامه های سالم سازی اجتماع می باشد، ادای حقوق یکدیگر، تقسیم عادلانه ارث، حمایت از یتیمان و رعایت حقوق خانوادگی و مانند اینها همه از اموری است که بدون پشتوانه تقوی و پرهیزکاری به جایی نمی رسد، لذا این سوره را - که محتوی همه این مسایل است - با دعوت به تقوی آغاز می کند، می فرماید: ((ای مردم! از پروردگارتان بپرهیزید)) (یا ایها الناس اتقوا ربکم).

سپس برای معرفی خدایی که نظارت بر تمام اعمال انسان دارد به یکی از صفات او اشاره می کند که ریشه وحدت اجتماعی بشر است ((آن خدایی که همه شما را از یک انسان پدید آورد)) (الذی خلقکم من نفس واحدة).

بنابراین امتیازات و افتخارات موهومی که هر دسته ای برای خود درست کرده اند از قبیل امتیازات نژادی، زبانی، منطقه ای، قبیله ای و مانند آن که امروز منشاء هزار گونه گرفتاری در جامعه هاست، در یک جامعه اسلامی نباید وجود داشته باشد چه اینکه همه از یک اصل سرچشمه گرفته و فرزندان یک پدر و مادرند و در آفرینش از یک گوهرند.

توجه به اینکه جامعه عصر پیامبر یک جامعه به تمام معنی قبیله ای بود اهمیت این مبارزه را روشنتر می سازد و نظیر این تعبیر در موارد دیگری از قرآن مجید نیز هست که در جای خود به آن اشاره خواهد شد.

اکنون ببینیم منظور از ((نفس واحدة)) کیست؟

آیا منظور از نفس واحده یک فرد شخصی است یا یک واحد نوعی (یعنی جنس مذکر) شکی نیست که ظاهر این تعبیر همان واحد شخصی را می رساند و اشاره به نخستین انسانی است که قرآن او را به نام آدم پدر انسانهای امروز معرفی


@@تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 279@@@

کرده و تعبیر ((بنی آدم)) که در آیات فراوانی از قرآن وارد شده نیز اشاره به همین است و احتمال اینکه منظور وحدت نوعی بوده باشد از ظاهر آیه بسیار دور است.

سپس در جمله بعد می گوید: ((همسر آدم از او آفریده شد)) (و خلق منها زوجها).

بعضی از مفسران از این تعبیر، چنین فهمیده اند که همسر آدم، ((حوا)) از بدن آدم آفریده شده و پاره ای از روایات غیر معتبر را که می گوید: ((حوا از یکی از دنده های آدم آفریده شده)) را شاهد بر آن گرفته اند - در فصل دوم از سفر تکوین تورات نیز به این معنی تصریح شده است.

ولی با توجه به سایر آیات قرآن هر گونه ابهامی از تفسیر این آیه برداشته می شود و معلوم می شود که منظور از آن این است که خداوند همسر او را از جنس او (جنس بشر) آفرید.

در آیه 21 سوره روم می خوانیم: ((و من آیاته ان خلق لکم من انفسکم ازواجا لتسکنوا الیها؛ از نشانه های قدرت خدا این است که همسران شما را از جنس شما قرار داد تا به وسیله آنها آرامش یابید)).

و در آیه 72 سوره نحل می فرماید: ((و الله جعل لکم من انفسکم ازواجا؛ خداوند همسران شما را از جنس شما قرار داد)).

روشن است این که در این آیات می خوانیم ((همسران شما را از شما قرار داد)) معنی آن این است که از جنس شما قرار داد نه از اعضای بدن شما.

و طبق روایتی که از امام باقر (علیه السلام) در تفسیر عیاشی نقل شده، خلقت حوا از یکی از دنده های آدم شدیدا تکذیب شده و تصریح گردیده که حوا از باقی مانده خاک آدم آفریده شده است.

سپس در جمله بعد می فرماید: ((خداوند از آدم و همسرش، مردان و زنان فراوانی به وجود آورد)) (و بث منهما رجالا کثیرا و نساء).


@@تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 280@@@

از این تعبیر استفاده می شود که تکثیر نسل فرزندان آدم تنها از طریق آدم و همسرش صورت گرفته است و موجود ثالثی در آن دخالت نداشته است.

سپس به خاطر اهمیتی که تقوا در ساختن زیربنای یک جامعه سالم دارد مجددا در ذیل آیه، مردم را به پرهیزکاری و تقوا دعوت می کند منتها در اینجا جمله ای به آن اضافه کرده و می فرماید: ((از خدایی بپرهیزید که در نظر شما عظمت دارد و به هنگامی که می خواهید چیزی از دیگری طلب کنید نام او را می برید)) (و اتقوا الله الذی تسائلون**(تسائلون) از ماده (تسائل) به معنی سوال کردن از یکدیگر است و (تسائل بالله) به معنی این است که مردم به هنگامی که چیزی از یکدیگر می خواهند بگویند (اسئلک بالله...) (تو را به خدا) و این نشانه عظمت خداوند در نظرها است.*** به).

قابل ذکر است که کلمه ((و الارحام)) عطف بر ((الله)) است، و لذا در قرائت معروف، منصوب خوانده شده است و بنابراین معنی آیه چنین می شود ((واتقوا الارحام))

به هر حال ذکر این موضوع در اینجا اولا نشانه اهمیت فوق العاده ای است که قرآن برای صله رحم قایل شده تا آنجا که نام ارحام بعد از نام خدا آمده است، و ثانیا اشاره به مطلبی است که در آغاز آیه ذکر شده و آن اینکه شما همه از یک پدر و مادرید و در حقیقت تمام فرزندان آدم خویشاوندان یکدیگرند و این پیوند و ارتباط ایجاب می کند که شما نسبت به همه انسانها هر نژاد و هر قبیله ای همانند بستگان فامیلی خود محبت بورزید.

در پایان آیه می افزاید: ((خداوند مراقب شما است)) (ان الله کان علیکم رقیبا).


@@تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 281@@@

و تمام اعمال و نیات شما را می بینید و می داند و در ضمن، نگهبان شما در برابر حوادث است.

((رقیب)) در اصل به کسی می گویند که از محل مرتفعی به اوضاع نظارت کند و سپس، به معنی حافظ و نگهبان چیزی آمده است زیرا نگهبانی از لوازم نظارت است. بلندی محل رقیب ممکن است از نظر ظاهری بوده باشد که بر مکان مرتفعی قرار گیرد و نظارت کند و ممکن است از نظر معنوی بوده باشد.

ضمنا تعبیر به فعل ماضی ((کان)) در جمله فوق برای تاءکید است.