در جمله ((و ان کان رجل یورث کلالة))به واژه تازه ای برخورد می کنیم که فقط در دو مورد از قرآن دیده می شود: یکی در آیه مورد بحث و دیگری در آخرین آیه از همین سوره نساء و آن کلمه کلالة است.
آنچه از کتب لغت استفاده می شود، این است که ((کلالة))در اصل معنی مصدری دارد و به معنی کلال یعنی از بین رفتن قوت و توانایی است.**در (صحاح اللغه) می خوانیم: الکلاله فی الاصل مصدر بمعنی الکلال و هو ذهاب القوه.*** ولی بعدا به خواهران و برادرانی که از شخص متوفی ارث می برند گفته شده است و شاید تناسب آن این باشد که برادران و خواهران جزو طبقه دوم ارث هستند، و تنها با نبودن پدر و مادر و فرزند ارث می برند، و چنین کسی که پدر و مادر و فرزندی ندارد مسلما در رنج است و قدرت و توانایی خویش را از دست داده، و لذا به آنها ((کلاله)) گفته می شود و ((راغب)) در کتاب مفردات می گوید، کلالة به کسانی گفته می شود که از متوفی ارث می برند، در حالی که پدر و مادر یا فرزند و فرزندزاده او نیستند.
ولی از روایتی که از پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله نقل شده چنین استفاده می شود که کلالة عنوانی است برای شخصی که از دنیا رفته در حالی که نه پدری و مادری دارد و نه فرزند و هیچ مانعی ندارد که عنوان کلاله هم بر شخص متوفی اطلاق شود و هم بر این دسته از خویشاوندان (چنانکه در کتاب خود به این موضوع تصریح کرده است.)
@@تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 334@@@
و اما اینکه چرا قرآن به جای بردن نام برادر و خواهر این تعبیر (کلالة) را انتخاب کرده؟ شاید به خاطر این است که این گونه افراد که نه پدر و مادر دارند و نه فرزندی مراقب باشند که اموال آنها به دست کسانی خواهد رسید که نشانه ناتوانی او هستند و بنابراین پیش از آنکه دیگران از آن استفاده کنند خودشان آنها را در موارد ضروری تر، و لازمتر، در راه کمک، به نیازمندان، و حفظ مصالح اجتماعی صرف کنند.
در اینجا اشاره به چند موضوع لازم است:
1- آنچه از آیه فوق درباره ارث برادران و خواهران آمده است گر چه ظاهرا بطور مطلق است و برادران و خواهران پدر و مادری، و پدری تنها، و مادری تنها، را شامل می شود، ولی با توجه به آخرین آیه همین سوره (نساء) که تفسیر آن به زودی خواهد آمد روشن می شود که منظور از این آیه تنها برادران و خواهران مادری متوفی هستند (آنها که فقط از طرف مادر با او ارتباط دارند) در حالی که آیه آخر سوره نساء درباره برادران و خواهران پدر و مادری یا پدری تنها می باشد (شواهد این موضوع را به خواست خدا در ذیل همان آیه بیان خواهیم داشت) بنابراین گر چه هر دو آیه بحث از ارث کلالة (برادران و خواهران) می کند و ظاهرا با هم سازگار نیستند اما با دقت در مضمون دوآیه روشن می شود که هر کدام درباره یک، دسته خاص از برادران و خواهران سخن می گوید و هیچ گونه تضادی در میان آنها نیست.
2- روشن است که ارث بردن این طبقه در صورتی است که وارثی از طبقه اول یعنی پدر و مادر و فرزندان، در کار نباشد، گواه این موضوع آیه ((و اولوا الارحام بعضهم اولی ببعض فی کتاب الله)) (خویشاوندان بعضی بر بعض دیگر در
@@تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 335@@@
مقررات ارث ترجیح دارند آنها که به شخص میت نزدیکترند مقدم هستند)**سوره انفال، آیه 75.*** و همچنین اخبار فراوانی که در این زمینه وارد شده گواه دیگری بر تعیین طبقات ارث و ترجیح بعضی بر بعض دیگر می باشد.
3- از تعبیر ((هم شرکاء فی الثلث)) (برادران و خواهران مادری اگر بیش از یک نفر باشند در ثلث مال شریکند) استفاده می شود که آنها یک ثلث را در میان خود بطور مساوی تقسیم می کنند و زن و مرد در اینجا هیچ گونه تفاوتی ندارند زیرا مفهوم شرکت مطلق مساوی بودن سهام است.
4- از آیه فوق به خوبی اسفاده می شود که انسان حق ندارد از طریق وصیت یا اعتراف به بدهی که بر ذمه او نیست صحنه سازی بر ضد وارثان کند و حقوق آنها را تضییع نماید، او تنها موظف است دیون واقعی خود را در آخرین فرصت گوشزد نماید و حق دارد وصیتی عادلانه که در اخبار حد آن مقدار ثلث تعیین شده بنماید.
در روایات پیشوایان اسلام در این زمینه تعبیرات شدیدی دیده می شود از جمله در حدیثی می خوانیم: ((ان الضرار فی الوصیة من الکبائر)) زیان رسانیدن به ورثه و محروم ساختن آنها از حق مشروعشان به وسیله وصیتهای نابجا از گناهان کبیره است)).**مجمع البیان.***
اسلام در حقیقت با این دستور می خواهد هم شخص را از قسمتی از اموال خود حتی بعد از وفات بهره مند سازد، و هم وارثان را، مبادا کینه و عقده ای در دل آنها به وجود بیاید و پیوند محبت که باید بعد از مرگ هم باقی باشد سست گردد.
@@تفسیر نمونه، جلد 3، صفحه 336@@@