بَابُ الْكَذِبِ
1- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ إِسْحَاقَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِی النُّعْمَانِ قَالَ قَالَ أَبُو جَعْفَرٍ ع یَا أَبَا النُّعْمَانِ لَا تَكْذِبْ عَلَیْنَا كَذِبَةً فَتُسْلَبَ الْحَنِیفِیَّةَ وَ لَا تَطْلُبَنَّ أَنْ تَكُونَ رَأْساً فَتَكُونَ ذَنَباً وَ لَا تَسْتَأْكِلِ النَّاسَ بِنَا فَتَفْتَقِرَ فَإِنَّكَ مَوْقُوفٌ لَا مَحَالَةَ وَ مَسْئُولٌ فَإِنْ صَدَقْتَ صَدَّقْنَاكَ وَ إِنْ كَذَبْتَ كَذَّبْنَاكَ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:34 روایة:1@*@
ترجمه :
ابو نعمان گوید: حضرت باقر علیه السلام بمن فرمود: اى ابا نعمان بر ما دروغى مبند تا دین خود را بر باد دهى،و مبادا خواهیكه سر باشى (و جلو قرارگیرى) تا دم شوى (و عقب بمانى) و بوسیله ما مردم را مخور كه فقیر گردى، زیرا بناچار ترا نگذارند و پرسش كنند، پس اگر راست گوئى ما تصدیقت كنیم و اگر دروغ گوئى ما ترا تكذیب كنیم.
شرح:
مجلسى علیه الرحمة در معناى فرمایش حضرت كه: «مبادا بخواهى سر باشى تا دم شوى» چند وجه ذكر كرده است اول اینكه دم كنایه از ذلت و پستى نزد خداوند و نزد بندگان شایسته و صالح او است. دوم اینكه مقصود عقب ماندن در آخرت است و به تشبیه لطیفى اشاره فرموده است، و آن اینستكه اگر در راه باریكى یكدسته سوار بروند هنگام مراجعت و بازگشت آنستكه جلو بوده بناچار عقب قرار گیرد. سوم اینكه بواسطه طلب دنیا ذلیل خواهى شد و مرادت در دنیا حاصل نگردد و بدان نرسى، زیرا غالباً دنیا طلب بدان نرسد، و بعكس آنكه از دنیا فرار كند آن را بیابد. چهارم اینكه ریاست در دنیا براى مردمان متوسط بدست نیاید جز از راه توسل به بالاتر از خود، و چون غالباً ریاست دنیا بدست نا اهلان است و ریاست براى اهل حق در دنیا بندرت اتفاق افتد، پس ناچار باید بنا اهلان متوسل شود و تابع ایشان گردد و در زمره یاران و اعوان ایشان در آید، و این باعث شود كه در آخرت نیز با آنان محشور گردد.
و در گفتار حضرتكه: «و بوسیله ما مردم را مخور...» گوید: یعنى بسبب ساختن خبرهاى دروغ درباره ما، یا باحكام دروغ ساختن و نسبت آنها را بمادادن، مخواه كه اموال مردم را بخورى، پس در دنیا یا در آخرت بیچاره و فقیر شوى.
2- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ إِسْمَاعِیلَ بْنِ مِهْرَانَ عَنْ سَیْفِ بْنِ عَمِیرَةَ عَمَّنْ حَدَّثَهُ عَنْ أَبِى جَعْفَرٍ ع قَالَ كَانَ عَلِیُّ بْنُ الْحُسَیْنِ ص یَقُولُ لِوُلْدِهِ اتَّقُوا الْكَذِبَ الصَّغِیرَ مِنْهُ وَ الْكَبِیرَ فِی كُلِّ جِدٍّ وَ هَزْلٍ فَإِنَّ الرَّجُلَ إِذَا كَذَبَ فِى الصَّغِیرِ اجْتَرَى عَلَى الْكَبِیرِ أَ مَا عَلِمْتُمْ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ مَا یَزَالُ الْعَبْدُ یَصْدُقُ حَتَّى یَكْتُبَهُ اللَّهُ صِدِّیقاً وَ مَا یَزَالُ الْعَبْدُ یَكْذِبُ حَتَّى یَكْتُبَهُ اللَّهُ كَذَّاباً
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:35 روایة:2@*@
ترجمه :
امام صادق علیه السلام فرمود: على بن حسین بفرزندانش مىفرمود: از دروغ كوچك و بزرگش، جدى و شوخیش بپرهیزید، زیرا آنكسكه در چیز كوچك دروغ گفت بدروغ بزرگ نیز جرئت پیدا كند آیا ندانید كه رسولخدا (ص) فرمود: بنده (خدا) پیوسته راست گوید تا خدا او را صدیق نویسد، و پیوسته دروغ گوید تا خدا او را كذب (و دروغگو) نویسد.
3- عَنْهُ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ مُسْكَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِى جَعْفَرٍ ع قَالَ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ جَعَلَ لِلشَّرِّ أَقْفَالًا وَ جَعَلَ مَفَاتِیحَ تِلْكَ الْأَقْفَالِ الشَّرَابَ وَ الْكَذِبُ شَرٌّ مِنَ الشَّرَابِ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:35 روایة:3@*@
ترجمه :
امام صادق علیه السلام فرمود: خداى عزوجل براى بدى قفلهائى قرار داده، و كلیدهاى آنها را شراب قرار داده، و دروغ بدتر از شراب است.
شرح:
مجلسى (ره) گوید: گویا سرّش اینستكه شراب عقل را زائل كند و با زائل شدن آن تمامى موانع چون شرم از خدا و خلق و تفكر در قبح و عقاب خدا و مفسدههاى دنیوى و اخروى بر داشته شود پس تمامىاین قفلها باز گردد. و گویا مراد بدروغى كه بدتر از شراب است دروغ بر خدا و حجتهاى اوست زیرا او همردیف كفر است، و حلال شمردن شرابهاى حرام یكى از نتایج این قسم دروغ است.
4- عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ أَبِى لَیْلَى عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَبِى جَعْفَرٍ ع قَالَ إِنَّ الْكَذِبَ هُوَ خَرَابُ الْإِیمَانِ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:36 روایة:4@*@
ترجمه :
و نیز امام باقر علیه السلام فرمود: دروغ ویران كننده ایمان است.
5- الْحُسَیْنُ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ مُعَلَّى بْنِ مُحَمَّدٍ وَ عَلِیُّ بْنُ مُحَمَّدٍ عَنْ صَالِحِ بْنِ أَبِی حَمَّادٍ جَمِیعاً عَنِ الْوَشَّاءِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ عَائِذٍ عَنْ أَبِى خَدِیجَةَ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْكَذِبُ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ ص مِنَ الْكَبَائِرِ
مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ أَبَانٍ الْأَحْمَرِ عَنْ فُضَیْلِ بْنِ یَسَارٍ عَنْ أَبِى جَعْفَرٍ ع قَالَ إِنَّ أَوَّلَ مَنْ یُكَذِّبُ الْكَذَّابَ اللَّهُ عَزَّ وَ جَلَّ ثُمَّ الْمَلَكَانِ اللَّذَانِ مَعَهُ ثُمَّ هُوَ یَعْلَمُ أَنَّهُ كَاذِبٌ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:36 روایة:5@*@
ترجمه :
امام صادق علیه السلام فرمود: دروغ خدا و رسولش (ص) از گناهان كبیره است.
6- عَلِیُّ بْنُ الْحَكَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ إِنَّ الْكَذَّابَ یَهْلِكُ بِالْبَیِّنَاتِ وَ یَهْلِكُ أَتْبَاعُهُ بِالشُّبُهَاتِ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:36 روایة:6@*@
ترجمه :
امام باقر (ع) فرمود: اولین كسیكه دروغگو را تكذیب كند خداوند عزوجل است، سپس دو فرشته كه با او هستند، سپس خود او هم میداند كه دروغگو است.
7- عَلِیُّ بْنُ الْحَكَمِ عَنْ أَبَانٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ یَزِیدَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ إِنَّ الْكَذَّابَ یَهْلِكُ بِالْبَیِّنَاتِ وَ یَهْلِكُ أَتْبَاعُهُ بِالشُّبُهَاتِ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:36 روایة:7@*@
ترجمه :
عمر بن یزید گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام مىفرمود: دروغگو با برهانهاى روشن هلاك گردد، و پیروانش بوسیله شبهات.
توضیح:
فیض (ره) گوید: مقصود از (كذاب) و دروغگو در اینجا مدعى ریاست است چون او با علم و دانائى بجهل خود خلاف واقع گوید: و پیروانش بسبب حسن ظن و خوش بینى باو و احتمال راستگوئیش دچار اشتباه شوند.
8- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنِ ابْنِ أَبِى نَجْرَانَ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ وَهْبٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ إِنَّ آیَةَ الْكَذَّابِ بِأَنْ یُخْبِرَكَ خَبَرَ السَّمَاءِ وَ الْأَرْضِ وَ الْمَشْرِقِ وَ الْمَغْرِبِ فَإِذَا سَأَلْتَهُ عَنْ حَرَامِ اللَّهِ وَ حَلَالِهِ لَمْ یَكُنْ عِنْدَهُ شَیْءٌ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:36 روایة:8@*@
ترجمه :
معاویه بن وهب گوید: شنیدم از امام صادق علیه السلام كه میفرمود: نشانه دروغگو اینست كه از آسمان و زمین و مشرق و مغرب خیر میدهد، ولى آنگاه كه از حرام و حلال خدا از او بپرسى چیزى نزد او نیست كه پاسخ دهد.
9- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ یُونُسَ عَنْ أَبِی بَصِیرٍ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ إِنَّ الْكَذِبَةَ لَتُفَطِّرُ الصَّائِمَ قُلْتُ وَ أَیُّنَا لَا یَكُونُ ذَلِكَ مِنْهُ قَالَ لَیْسَ حَیْثُ ذَهَبْتَ إِنَّمَا ذَلِكَ الْكَذِبُ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ وَ عَلَى الْأَئِمَّةِ ص
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:37 روایة:9 @*@
ترجمه :
ابو بصیر گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام مىفرمود: یكدروغ روزه روز دارا بگشاید عرضكردم: كدامیك از ما است كه چنین كارى از او سر نزند؟ (و یكدروغ در روز نگوید؟) فرمود: آن دروغ كه تو خیال كردى (منظور) نیست، همانا آن دروغ بستن بخدا و رسولش و ائمه علیهم السلام است.
10- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِهِ رَفَعَهُ إِلَى أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ ذُكِرَ الْحَائِكُ لِأَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع أَنَّهُ مَلْعُونٌ فَقَالَ إِنَّمَا ذَاكَ الَّذِى یَحُوكُ الْكَذِبَ عَلَى اللَّهِ وَ عَلَى رَسُولِهِ ص
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:37 روایة:10@*@
ترجمه :
در حدیثى مرفوع روایت شده كه نزد امام صادق علیه السلام گفته شد: كه بافنده ملعونست؟ حضرت فرمود: این آن بافندهایست كه بر خدا و بر رسولش دروغ ببافد.
11- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِیهِ عَنِ الْقَاسِمِ بْنِ عُرْوَةَ عَنْ عَبْدِ الْحَمِیدِ الطَّائِیِّ عَنِ الْأَصْبَغِ بْنِ نُبَاتَةَ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع لَا یَجِدُ عَبْدٌ طَعْمَ الْإِیمَانِ حَتَّى یَتْرُكَ الْكَذِبَ هَزْلَهُ وَ جِدَّهُ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:37 روایة:11@*@
ترجمه :
حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام فرمود: هیچ بندهاى مزه ایمان را نچشد تا دروغرا ترك كند چه شوخى باشد و چه جدى.
12- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنِ ابْنِ أَبِی عُمَیْرٍ عَنْ عَبْدِ الرَّحْمَنِ بْنِ الْحَجَّاجِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع الْكَذَّابُ هُوَ الَّذِى یَكْذِبُ فِى الشَّیْءِ قَالَ لَا مَا مِنْ أَحَدٍ إِلَّا یَكُونُ ذَلِكَ مِنْهُ وَ لَكِنَّ الْمَطْبُوعَ عَلَى الْكَذِبِ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:37 روایة:12@*@
ترجمه :
عبد الرحمن بن حجاج گوید: به امام صادق علیه السلام عرض كردم: كذاب آنكس استكه در چیزى دروغگوید؟ فرمود: نه، (زیرا) كسى نیست جز اینكه این از او سر زند ولى مقصود آنكس است كه بدروغ عادت كرده است.
13- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ ظَرِیفٍ عَنْ أَبِیهِ عَمَّنْ ذَكَرَهُ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ عِیسَى ابْنُ مَرْیَمَ ع مَنْ كَثُرَ كَذِبُهُ ذَهَبَ بَهَاؤُهُ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:37 روایة:13@*@
ترجمه :
امام صادق علیه السلام فرمود: عیسى بن مریم علیه السلام فرمود: هر كه دروغش زیاد شد، آبرویش برود.
14- عَنْهُ عَنْ عَمْرِو بْنِ عُثْمَانَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سَالِمٍ رَفَعَهُ قَالَ قَالَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ع یَنْبَغِى لِلرَّجُلِ الْمُسْلِمِ أَنْ یَجْتَنِبَ مُوَاخَاةَ الْكَذَّابِ فَإِنَّهُ یَكْذِبُ حَتَّى یَجِىءَ بِالصِّدْقِ فَلَا یُصَدَّقُ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:38 روایة:14@*@
ترجمه :
امیر المؤمنین علیه السلام فرمود: براى مرد مسلمان سزاوار و شایسته است كه از رفاقت دروغگو بپرهیزد، زیرا كه او دروغگوید تا بدانجا كه اگر راست هم بگوید باور نشود.
15- عَنْهُ عَنِ ابْنِ فَضَّالٍ عَنْ إِبْرَاهِیمَ بْنِ مُحَمَّدٍ الْأَشْعَرِیِّ عَنْ عُبَیْدِ بْنِ زُرَارَةَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ إِنَّ مِمَّا أَعَانَ اللَّهُ بِهِ عَلَى الْكَذَّابِینَ النِّسْیَانَ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:38 روایة:15@*@
ترجمه :
عبید بن زرارة گوید: شنیدم امام صادق علیه السلام میفرمود: از چیزهائیكه خداوند بوسیله آن بدروغگوان كمك كرده است فراموشى است.
16- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِیسَى عَنْ أَبِى یَحْیَى الْوَاسِطِیِّ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِی عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْكَلَامُ ثَلَاثَةٌ صِدْقٌ وَ كَذِبٌ وَ إِصْلَاحٌ بَیْنَ النَّاسِ قَالَ قِیلَ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ مَا الْإِصْلَاحُ بَیْنَ النَّاسِ قَالَ تَسْمَعُ مِنَ الرَّجُلِ كَلَاماً یَبْلُغُهُ فَتَخْبُثُ نَفْسُهُ فَتَلْقَاهُ فَتَقُولُ سَمِعْتُ مِنْ فُلَانٍ قَالَ فِیكَ مِنَ الْخَیْرِ كَذَا وَ كَذَا خِلَافَ مَا سَمِعْتَ مِنْهُ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:38 روایة:16@*@
ترجمه :
از امام صادق علیه السلام حدیث شده است كه فرمود: سخن بر سه گونه است: راست، و دروغ، و اصلاح میان مردم، (راوى) گوید: به آن حضرت عرض شد: قربانت اصلاح میان مردم چیست؟ فرمود: از كسى سخنى درباره دیگرى مىشنوى كه اگر آن سخن به او برسد بد دل مىشود، پس تو او را دیدار كنى و باو بگوئى: از فلانى شنیدم كه درباره خوبى تو چنین و چنان میگفت، بر خلاف آنچه شنیدهاى.
17- عَلِیُّ بْنُ إِبْرَاهِیمَ عَنْ أَبِیهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِی نَصْرٍ عَنْ حَمَّادِ بْنِ عُثْمَانَ عَنِ الْحَسَنِ الصَّیْقَلِ قَالَ قُلْتُ لِأَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّا قَدْ رُوِّینَا عَنْ أَبِى جَعْفَرٍ ع فِى قَوْلِ یُوسُفَ ع أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّكُمْ لَسارِقُونَ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا سَرَقُوا وَ مَا كَذَبَ وَ قَالَ إِبْرَاهِیمُ ع بَلْ فَعَلَهُ كَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ كانُوا یَنْطِقُونَ فَقَالَ وَ اللَّهِ مَا فَعَلُوا وَ مَا كَذَبَ قَالَ فَقَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع مَا عِنْدَكُمْ فِیهَا یَا صَیْقَلُ قَالَ فَقُلْتُ مَا عِنْدَنَا فِیهَا إِلَّا التَّسْلِیمُ قَالَ فَقَالَ إِنَّ اللَّهَ أَحَبَّ اثْنَیْنِ وَ أَبْغَضَ اثْنَیْنِ أَحَبَّ الْخَطَرَ فِیمَا بَیْنَ الصَّفَّیْنِ وَ أَحَبَّ الْكَذِبَ فِى الْإِصْلَاحِ وَ أَبْغَضَ الْخَطَرَ فِى الطُّرُقَاتِ وَ أَبْغَضَ الْكَذِبَ فِى غَیْرِ الْإِصْلَاحِ إِنَّ إِبْرَاهِیمَ ع إِنَّمَا قَالَ بَلْ فَعَلَهُ كَبِیرُهُمْ هذا إِرَادَةَ الْإِصْلَاحِ وَ دَلَالَةً عَلَى أَنَّهُمْ لَا یَفْعَلُونَ وَ قَالَ یُوسُفُ ع إِرَادَةَ الْإِصْلَاحِ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:38 روایة:17@*@
ترجمه :
حسن صیقل گوید: به امام صادق علیه السلام عرض كردم: براى ما از امام باقر علیه السلام روایت شده كه درباره گفتار یوسف علیه السلام (كه فرمود): «اى كاروان هر آینه شما دزد هستید» (سوره یوسف آیه 70) آنحضرت فرموده است: بخدا سوگند دزدى نكردند و یوسف هم دروغ نگفت، و (هم چنین درباره آنچه) ابراهیم فرمود: «بلكه بزرگ آن بتان كرده است پس بپرسید از ایشان اگر هستند سخن گویان» (سوره انبیاء آیه 63) آنحضرت علیه السلام فرموده است: بخدا سوگند آنان نكرده بودند و ابراهیم نیز دروغ نگفت؟ حضرت صادق (ع) (كه اینكلام را شنید) فرمود: اى صیقل نزد شما در اینباره چیست؟ گوید: عرض كردم: نزدما جز تسلیم چیزى نیست؟ گوید: پس آنحضرت فرمود: خداوند دو چیز را دوست دارد و دو چیز را دشمن دارد، دوست دارد خرامندگى (و با تبختر راه رفتن) را در میان دو صف (از لشكر اسلام و كفر) و دوست دارد، دروغ گفتن را در جاى اصلاح (بین دو نفر یا دو جمعیت از مسلمانان) و دشمن دارد خرامندگى در راهها و كویها را، و (همچنین) دشمن دارد دروغ گفتن را در غیر مقام اصلاح، بدرستى كه ابراهیم علیه السلام كه فرمود: «بلكه بزرگ ایشان این كار را كرده است» بخاطر اصلاح (حال بت پرستان و نجات آنها از گمراهى) بوده، و راهنمائى (كردن آن جماعت) باینكه آن بتان نمىتوانند كارى انجام دهند و یوسف علیه السلام نیز بخاطر اصلاح (حال فامیل خود یا دیگران آن كلام را) فرمود.
توضیح:
در اینكه دروغ از محرمات است بحثى نیست و چنانچه شیخ انصارى رضوان الله علیه فرموده است: حرمت آن بضرورت عقول و ادیان و ادله اربعه ثابت است، لكن در دو جهت بحث شده: یكى اینكه آیا از كبائر است یا نه، دیگر در ذكر جاهائى كه دروغ جایز است اما در جهت اول چون بحث در آن خارج از وضع ترجمه و توضیح این روایت است خود دارى مىشود و براى توضیح بیشتر در این باره خوانندگان محترم بمتاجر شیخ (ره) مراجعه فرمایند، و اما در جهت دوم آنچه از اخبار (كه پاره از آنها نیز پس از این بیاید) و كلمات فقهاء و دانشمندان استفاده مىشود آنست كه دروغ در سه یا چهار مورد جایز است، اول: در مورد اضطرار و ناچارى مانند آنكه ضررى به مال و جان یا آبروى كسى متوجه گردد و براى دفع آن راهى جز دروغ نداشته باشد كه در چنین مورد گذشته از آیات و روایات اجماع قائم است بر جواز دروغ براى دفع آن و مشهور بر آنند كه اگر قدرت برتو ریه (و حقیقت پوشى بطورى كه دروغ هم نگوید) داشته باشد باید تورى كند، زیرا در چنین صورتى اضطرارى بر دروغ ندارد، دوم در صورتیكه قصد اصلاح و سازش دادن میانه دو مسلمان یا دو جهت از مسلمانان را داشته باشد كه در چنین صورت نیز فقهاى عظام بر طبق روایاتى كه آمده است دروغ را جایز مىدانند. سوم در مورد حیله و نیرنگ در جنگ با دشمنان كه آنرا جایز دانستهاند مانند اینها بآنها بگوید: فرمانده شما مرد، یا بگوید: فردا براى ما كمك مىآید و امثال اینها چهارم در مورد وعده مرد بزن خود كه در اینصورت نیز دروغ را جایز دانستهاند و بعضى آنرا مقید بزن تنها نیز نكردهاند بلكه در مطلق خانواده و اهل ایشان (طبق پاره از روایات وارده) جایز میدانند. و آنچه در توضیح این روایت اكنون مورد بحث ما است مورد دوم است كه شخص از روى اراده اصلاح مرتكب دروغ شود.
مجلسى (ره) در گفتار امام صادق علیه السلام كه درباره كلام حضرت ابراهیم علیه السلام فرموده: «این كلام را بخاطر اصلاح فرمود» گفته است: شاید مقصود اراده اصلاح حال قومش بود باینكه آنان را از پرستش بتان بر گرداند، زیرا هنگامى كه شخصى خردمند در اسناد شكستن بتان بخود آنها اندیشه كند، و بداند كه شكستن آنها از یك موجودى كه فاقد شعور و علم و قدرت است سرنزند، در نتیجه خواهد دانست كه آنها چنین كارى نكرده، و چنین موجودى كه فاقد شعور و علم و قدرت است سرنزند، در نتیجه خواهد دانست كه آنها چنین كارى نكرده، و چنین موجوداتى كه قادر بر دفع زیان و خوارى از خودشان نیستند، شایسته پرستش نخواهند بود، و همین باعث آن گردد كه اینان از این كردار برگردند و دست از پرستش بتان برداشته خداى یگانه را بپرستند. سپس وجوه دیگرى از دانشمندان در تفسیر این آیه گفتهاند نقل فرماید كه ذكر تمامى آنها در اینجا موجب تطویل كلام و خارج از وضع ترجمه است، و براى تتمیم فایده به ایراد یكى از آن وجوه كه بحدیثى از حضرت صادق علیه السلام نیز تأیید شده است (با مختصر تصرفاتى كه این بنده در آن نمودهام) اكتفا مىشود و آن اینست كه:
در كلام (حضرت ابراهیم علیه السلام) تقدیم و تأخیرى است و تقدیر كلام چنین است:
«بلكه بزرگ ایشان كرده است اگر سخن مىگویند، پس از ایشان بپرسید» و بنابراین اسناد عمل ببزرگ آنها مشروط بر سخن گفتن آنان شده، و چون سخنى نمىگفتند پس فاعل آن نبودند، و غرض (آنحضرت از این طرز گفتار، و پیچ و خمى دادن مطلب با اینكه ترسى از صراحت لهجه در پاسخ آنان نداشت) این بود كه بیخردى و سبك مغزى آنان را برخشان بكشد، و آنان را در پرستش چیزى كه نشنود و نه بیند و قدرت برتكلم و دفع زیان از خود ندارد سرزنش كند، و تأیید كند این وجه را آنچه در كتاب احتجاج روایت شده كه از حضرت صادق علیه السلام پرسش شد، حضرت فرمود: بزرگ آنها نكرده بود و ابراهیم نیز دروغ نگفت، گفته شد: این چگونه است؟ فرمود: جز این نیست كه ابراهیم گفت: «بپرسید از آنها اگر سخن گویند» (معناى این كلام این است كه) اگر سخن گویند پس بزرگ آنها كرده است، و اگر سخن نگویند بزرگ آنها كارى نكرده است، پس آنها كه سخن نگفتند و ابراهیم نیز دروغ نگفت (این راجع بكلام ابراهیم علیه السلام).
و اما درباره كلام حضرت یوسف علیه السلام گفته است: گویا مقصوداصلاح بین خود و برادرانش درباره نگهداشتن برادرش بنامین نزد خود، و گردن نهادن آنها باینكار بود، بقسمتى كه جاى نزاع براى دو طرف باقى نماند، و این ممكن نبود مگر بدوكار، یكى نسبت دزدى به بنیامین، و دیگرى دست آویز شدن بحكم پیروان یعقوب درباره شخص دزد و آن حكم این بود كه شخص دزد باید یكسال بصورت بنده زر خریدى در اختیار صاحب مال باشد، ولى در مذهب شاه مصر این حكم نبود، و بخاطر آنچه ذكر شد چنین دستورى داد.
18- عَنْهُ عَنْ أَبِیهِ عَنْ صَفْوَانَ عَنْ أَبِى مَخْلَدٍ السَّرَّاجِ عَنْ عِیسَى بْنِ حَسَّانَ قَالَ سَمِعْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع یَقُولُ كُلُّ كَذِبٍ مَسْئُولٌ عَنْهُ صَاحِبُهُ یَوْماً إِلَّا كَذِباً فِى ثَلَاثَةٍ رَجُلٌ كَائِدٌ فِى حَرْبِهِ فَهُوَ مَوْضُوعٌ عَنْهُ أَوْ رَجُلٌ أَصْلَحَ بَیْنَ اثْنَیْنِ یَلْقَى هَذَا بِغَیْرِ مَا یَلْقَى بِهِ هَذَا یُرِیدُ بِذَلِكَ الْإِصْلَاحَ مَا بَیْنَهُمَا أَوْ رَجُلٌ وَعَدَ أَهْلَهُ شَیْئاً وَ هُوَ لَا یُرِیدُ أَنْ یُتِمَّ لَهُمْ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:40 روایة:18@*@
ترجمه :
عیسى بن حسان گوید: از حضرت صادق علیه السلام شنیدم كه مىفرمود: از هر دروغگو در یك روزى باز پرسى شود جز در سه جا یكى مردى كه در نبرد خود (با دشمنان دین) نیرنگ زند كه گناهى بر او نیست، دیگر مردى كه میان دو كس را سازش دهد و اصلاح كند، باین برخورد كند بغیر آنچه بدیگرى برخورد كند، و مقصودش از اینكار اصلاح میانه آندو است، سوم: مردى كه بزن خود (یا خوانوادهاش) بچیزى وعده دهد و قصد انجام دادن آنرا نداشته باشد.
شرح:
مجلسى علیه الرحمة گوید: مضمون این حدیث مورد اتفاق میان عامه و خاصه است سپس حدیثهائى در اینباره از عامه (و اهل سنت) نیز روایت میكند.
19- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِیهِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِیرَةِ عَنْ مُعَاوِیَةَ بْنِ عَمَّارٍ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ الْمُصْلِحُ لَیْسَ بِكَذَّابٍ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:41 روایة:19@*@
ترجمه :
حضرت صادق علیه السلام فرمود: اصلاح كننده (بین دو نفر یا دو جمعیت) دروغگو نیست.
20- مُحَمَّدُ بْنُ یَحْیَى عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ الْحَكَمِ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ یَحْیَى الْكَاهِلِیِّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مَالِكٍ عَنْ عَبْدِ الْأَعْلَى مَوْلَى آلِ سَامٍ قَالَ حَدَّثَنِى أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع بِحَدِیثٍ فَقُلْتُ لَهُ جُعِلْتُ فِدَاكَ أَ لَیْسَ زَعَمْتَ لِیَ السَّاعَةَ كَذَا وَ كَذَا فَقَالَ لَا فَعَظُمَ ذَلِكَ عَلَیَّ فَقُلْتُ بَلَى وَ اللَّهِ زَعَمْتَ فَقَالَ لَا وَ اللَّهِ مَا زَعَمْتُهُ قَالَ فَعَظُمَ عَلَیَّ فَقُلْتُ جُعِلْتُ فِدَاكَ بَلَى وَ اللَّهِ قَدْ قُلْتَهُ قَالَ نَعَمْ قَدْ قُلْتُهُ أَ مَا عَلِمْتَ أَنَّ كُلَّ زَعْمٍ فِی الْقُرْآنِ كَذِبٌ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:41 روایة:20@*@
ترجمه :
عبد الاعلى مولى آل سام گوید: حضرت صادق علیه السلام براى من حدیثى بیان فرمود، پس من به او عرض كردم: قربانت آیا هم اكنون براى من چنین و چنان نه پنداشتى؟ فرمود: نه، پس این حرف بر من گران آمد، عرض كردم: قربانت چرا بخدا سوگند آنرا گفتى؟ فرمود: آرى آنرا گفتم مگر ندانیكه هر پندارى در قرآن (بمعناى) دروغ است.
شرح:
بیشتر مواردیكه كلمه «زعم» و پندار در كلام عرب استعمال شود در مورد شك و موضوعاتى استكه حقیقت ندارد، مانند اینكه گویند: فلانكس اینگونه مىپندارد یا پنداشت و اساساً بعضى گفتهاند: این لفظ كنایه از دروغ است، و دیگرى گفته است: بیشتر جاها در باطل استعمال شود، واز ابن قرطبه حكایت كنند كه گفته است: «زعم» و «پنداشت» در خبرى گویند كه گوینده نداند حق است یا باطل، مجلسى (ره) پس از نقل قسمتى از كلمات اهل لغت در این باره (كه آنچه بیانكردیم پاراى از آنها است) گوید: پس از دانستن آنچه گفته شد روشن گردد: كه كلمه «زعم» و «پنداشت» یا حقیقت لغوى یا عرفى یا شرعى در دروغ است و یا در گفتارى گویند كه از روى گمان یا وهم و بدون دانائى و بصیرت گفته شود، و نسبت دادن آن بكسى كه گفتارش جز از روى حقیقت و یقین نیست، رویه اصحاب یقین نیست، اعتبار حضرت «پندار» و زعم را از خود نفى كرده است.
21- عِدَّةٌ مِنْ أَصْحَابِنَا عَنْ سَهْلِ بْنِ زِیَادٍ عَنْ عَلِیِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنْ أَبِی إِسْحَاقَ الْخُرَاسَانِیِّ قَالَ كَانَ أَمِیرُ الْمُؤْمِنِینَ ص یَقُولُ إِیَّاكُمْ وَ الْكَذِبَ فَإِنَّ كُلَّ رَاجٍ طَالِبٌ وَ كُلَّ خَائِفٍ هَارِبٌ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:42 روایة:21@*@
ترجمه :
ابو اسحاق خراسانى گوید: امیرالمؤمنین علیه السلام مىفرمود: بپرهیزید از دروغ زیرا هر شخصى امیدوارى جوینده است، و هر بیمناكى گریزان.
شرح:
فیض علیه الرحمة گوید: مقصود آنحضرت علیه السلام اینست كه در ادعاى بیم و امید و خوف و رجاء از خدا دروغ نگوئید، زیرا كه هر امیدوارى كوشاى در اسباب آن است، و شما اینگونه نیستید و هر بیمناكى از آنچه او را بیم نزدیك كند گریزان است، و شما اینگونه نیستید.
22- أَبُو عَلِیٍّ الْأَشْعَرِیُّ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنِ الْحَجَّالِ عَنْ ثَعْلَبَةَ عَنْ مَعْمَرِ بْنِ عَمْرٍو عَنْ عَطَاءٍ عَنْ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ ص لَا كَذَبَ عَلَى مُصْلِحٍ ثُمَّ تَلَا أَیَّتُهَا الْعِیرُ إِنَّكُمْ لَسارِقُونَ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ مَا سَرَقُوا وَ مَا كَذَبَ ثُمَّ تَلَا بَلْ فَعَلَهُ كَبِیرُهُمْ هذا فَسْئَلُوهُمْ إِنْ كانُوا یَنْطِقُونَ ثُمَّ قَالَ وَ اللَّهِ مَا فَعَلُوهُ وَ مَا كَذَبَ
@@اصول كافى جلد 4 صفحه:42 روایة:22@*@
ترجمه :
حضرت صادق علیه السلام فرومود: رسول خدا (ص) فرموده بر اصلاح كننده (و سازش دهنده) دروغى نیست، سپس این آیه را (كه در سوره یوسف علیه السلام است و خبر 17 گذشت) تلاوت فرمود: «اى كاروان هر آینه شمائید دزدان» سپس فرمود: بخدا سوگند دزدى نكردند، و یوسف هم دروغ نگفت، سپس این آیه را نیز (كه همان حدیث گذشت) تلاوت فرمود: «بلكه بزرگ آنان اینكار را كرده است بپرسید از ایشان اگر هستند سخن گویان» آنگاه فرمود: بخدا آنها نكرده بودند و ابراهیم علیه السلام نیز دروغ نگفت.
توضیح:
در ذیل حدیث 17 شرحى بر نظائر این حدیث و معناى فرمایش حضرت در تفسیر این دو آیه كریمه گذشت مراجعه فرمائید.