قرآن در اینجا به عنوان یک قانون کلی و عمومی برای همیشه و همه جا می گوید : ((هرگاه دو گروه از مؤمنان با هم به نزاع و جنگ پردازند در میان آنها صلح برقرار سازید)) (و ان طائفتان من المؤمنین اقتتلوا فاصلحوا بینهما) .**با اینکه (طائفتان) تثنیه است فعل آن (اقتتلوا) به صورت جمع آمده زیرا هر طابفه مرکب از مجموعه ای است***
درست است که ((اقتتلوا)) از ماده ((قتال )) به معنی جنگ است ، ولی در اینجا قرائن گواهی می دهد که هرگونه نزاع و درگیری را شامل می شود ، هر چند به مرحله جنگ و نبرد نیز نرسد ، بعضی از شاءن نزولها که برای آیه نقل شده بود نیز این معنی را تاءیید می کند .
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 167@@@
بلکه می توان گفت اگر زمینه های درگیری و نزاع فراهم شود فی المثل مشاجرات لفظی و کشمکشهائی که مقدمه نزاعهای خونین است واقع گردد اقدام به اصلاح طبق این آیه لازم است ، زیرا این معنی را از آیه فوق از طریق القاء خصوصیت می توان استفاده کرد .
به هر حال ، این یک وظیفه حتمی برای همه مسلمانان است که از نزاع و درگیری و خونریزی میان مسلمین جلوگیری کنند ، و برای خود در این زمینه مسؤلیت قائل باشند ، نه به صورت تماشاچی مانند بعضی بیخبران بی تفاوت از کنار این صحنه ها بگذرند .
این نخستین وظیفه مؤمنان در برخورد با این صحنه ها است .
سپس وظیفه دوم را چنین بیان می کند : ((و اگر یکی از این دو گروه بر دیگری تجاوز و ستم ، و تسلیم پیشنهاد صلح نشد ، شما موظفید با طایفه باغی و ظالم پیکار کنید ، تا به فرمان خدا بازگردد و گردن نهد)) (فان بغت احداهما علی الاخری فقاتلوا التی تبغی حتی تفی ء الی امر الله ) .
بدیهی است که اگر خون طائفه باغی و ظالم در این میان ریخته شود بر گردن خود او است ، و به اصطلاح خونشان هدر است ، هر چند مسلمانند ، زیرا فرض بر این است که نزاع در میان دو طائفه از مؤمنین روی داده است .
به این ترتیب ، اسلام جلوگیری از ظلم و ستم را هر چند به قیمت جنگ با ظالم تمام شود لازم شمرده و بهای اجرای عدالت را از خون مسلمانان نیز بالاتر دانسته است ، و این در صورتی است که مساءله از طرق مسالمت آمیز حل نشود .
سپس به بیان سومین دستور پرداخته ، می گوید : ((و اگر طایفه ظالم تسلیم حکم خدا شود و زمینه صلح فراهم گردد در میان آن دو طبق اصول عدالت صلح برقرار سازید)) (فان فائت فاصلحوا بینهما بالعدل ) .
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 168@@@
یعنی تنها به درهم شکستن قدرت طایفه ظالم قناعت نکند ، بلکه این پیکار باید زمینه ساز صلح باشد ، و مقدمه ای برای ریشه کن کردن عوامل نزاع و درگیری و گرنه با گذشتن زمان کوتاه یا طولانی بار دیگر که ظالم در خود احساس توانائی کند برمی خیزد و نزاع را از سر می گیرد .
بعضی از مفسران از تعبیر ((بالعدل )) استفاده کرده اند که اگر در میان این دو گروه حقی پایمال شده ، یا خونی ریخته شده که منشاء درگیری و نزاع گشته است ، باید آنهم اصلاح شود ، و گرنه ((اصلاح بالعدل )) نخواهد بود .**(تفسیر المیزان) جلد 18 صفحه 342***
و از آنجا که تمایلات گروهی گاهی افراد را به هنگام قضاوت و داوری به سوی یکی از دو طایفه متخاصم متمایل می سازد ، و بی طرفی داوران را نقض می کند قرآن در چهارمین و آخرین دستور به مسلمانان هشدار داده که : ((قسط و عدل و نفی هرگونه تبعیض را رعایت کنید که خداوند عدالت پیشه گان را دوست دارد)) (و اقسطوا ان الله یحب المقسطین ) .**(مقسطین) از ماده (قسط) است و آن در اصل به معنی سهم عادلانه است و هنگامی که به صورت فعل ثلاثی مجرد استعمال شود (قسط بر ورن ضرب) به معنی ظلم کردن و گرفتن سهم عادلانه دیگری است اما هنگامی که به صورت ثلاثی مزید به کار رود و (اقسط) گفته شود به معنی عدالت و دادن سهم عادلانه هر کس به خود اوست در اینکه آیا قسط و عدل یک معنی دارند یا با هم متفاوتند شرحی در جلد ششم صفحه 143 (ذیل آیه 29 سوره اعراف) آورده ایم***
در آیه بعد برای تاءکید این امر و بیان علت آن می افزاید :
((مؤمنان برادر یکدیگرند ، بنابراین در میان دو برادر خود ، صلح را بر قرار کنید)) (انما المؤمنون اخوة فاصلحوا بین اخویکم ) .
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 169@@@
همان اندازه که برای ایجاد صلح در میان دو برادر نسبی تلاش و کوشش می کنید باید در میان مؤمنان متخاصم نیز برای برقراری صلح به طور جدی و قاطع وارد عمل شوید .
چه تعبیر جالب و گیرائی ؟ که همه مؤمنان برادر یکدیگرند و نزاع و درگیری میان آنها را درگیری میان برادران نامیده که باید به زودی جای خود را به صلح و صفا بدهد .
و از آنجا که در بسیاری از اوقات ((روابط)) در این گونه مسائل جانشین ((ضوابط)) می شود ، بار دیگر هشدار داده و در پایان آیه می افزاید : ((تقوای الهی پیشه کنید تا مشمول رحمت او شوید)) (و اتقوا الله لعلکم ترحمون ) .
و به این ترتیب یکی از مهمترین مسؤلیتهای اجتماعی مسلمانان در برابر یکدیگر و در اجرای عدالت اجتماعی با تمام ابعادش روشن می شود .
نکته ها :