((سوء ظن )) گاهی نسبت به خویشتن است ، گاهی نسبت به دیگران ، و گاه نسبت به خدا ، همانطور که ((حسن ظن )) نیز تقسیم سه گانه ای دارد .
اما سوء ظن نسبت به خویشتن در صورتی که به حد افراط نرسد نردبان تکامل است ، و سبب می شود که انسان نسبت به اعمال خود سختگیر و موشکاف باشد ، و جلوی عجب و غرور ناشی از اعمال نیک را می گیرد .
به همین دلیل علی (علیه السلام ) در خطبه معروف همام در توصیف پرهیزکاران می فرماید : فهم لانفسهم متهمون ، و من اعمالهم مشفقون ، اذا زکی احد منهم خاف مما یقال له ، فیقول : انا اعلم بنفسی من غیری ، و ربی اعلم بی منی بنفسی ، اللهم لاتؤاخذنی بما یقولون ، و اجعلنی افضل مما یظنون ، و اغفر لی ما لا یعلمون :
((آنها خویشتن را متهم می کنند ، و از اعمال خود بی مناکند ، هر گاه یکی از آنها ستوده شود از آنچه درباره او گفته شده ترسان می گردد ، و می گوید : من از دیگران نسبت به خویشتن آگاهترم ، و پروردگارم نسبت به اعمالم از من آگاه تر است ! خداوندا! به آنچه آنها می گویند مرا مؤاخذه مکن ، و مرا از آنچه آنها
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 37@@@
فکر می کنند برتر قرار ده ، و آنچه را آنها نمی دانند بر من ببخش ! اما اگر این سوء ظن در مورد مردم باشد ممنوع است ، مگر در مواقعی که فساد بر جامعه غلبه کند که در آنجا خوش باوری درست نیست . (شرح این مطلب به خواست خدا در ذیل آیه 12 سوره حجرات خواهد آمد) .
و اما سوء ظن نسبت به خداوند یعنی نسبت به وعده های او ، نسبت به رحمت و کرم بی پایان او ، بسیار زشت و زننده است ، و نشانه ضعف ایمان و گاه نشانه عدم ایمان است .
قرآن کرارا از سوء ظن افراد بی ایمان و یا ضعیف الایمان ، مخصوصا به هنگام بروز حوادث سخت اجتماعی و طوفانهای آزمایش یاد می کند ، که چگونه مؤمنان در این مواقع با حسن ظن تمام ، و اطمینان به لطف پروردگار ثابت قدم میمانند اما افراد ضعیف و ناتوان زبان به شکایت می گشایند ، همانطور که در داستان فتح حدیبیه نیز منافقان و همفکران آنها گمان بد بردند و گفتند : محمد (صلی اللّه علیه و آله ) و یارانش به این سفر می روند و باز نمی گردند ، گوئی وعده های الهی را به فراموشی سپردند ، و یا نسبت به آن بد بین بودند .
مخصوصا نمونه روشنی از آن در میدان جنگ احزاب هنگامی که مسلمانان سخت تحت فشار قرار گرفتند ظاهر شد ، و خداوند گمانهای سوء گروهی را سخت نکوهش کرد : اذ جائوکم من فوقکم و من اسفل منکم و اذ زاغت الابصار و بلغت القلوب الحناجر و تظنون بالله الظنونا هنالک ابتلی المؤمنون و زلزلوا زلزالا شدیدا : ((بخاطر بیاورید زمانی را که آنها (لشکر احزاب ) از سمت بالا و پائین شهر شما وارد شدند (و مدینه را محاصره کردند) و زمانی را که چشمها از شدت وحشت خیره شده ، و جانها به لب رسیده بود ، و گمانهای بدی به خدا می بردید ، در آنجا مؤمنان آزمایش شدند و تکان سختی خوردند)) (احزاب آیه 10 - 11) .
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 38@@@
حتی در آیه 154 آل عمران اینگونه گمانها را ((ظن الجاهلیة )) (گمانهای دوران جاهلیت ) خوانده است .
به هر حال مساءله حسن ظن به خدا ، و وعده رحمت و کرم و لطف و عنایت او از نشانه های مهم ایمان و از وسائل مؤثر نجات و سعادت است .
تا آنجا که در حدیثی از رسول خدا (صلی اللّه علیه و آله ) آمده است : لیس من عبد یظن بالله خیرا الا کان عند ظنه به ! : هیچ بندهای گمان نیک به خدا نمی برد مگر اینکه خداوند طبق گمانش با او رفتار می کند))! .**(بحارالانوار) جلد 70 صفحه 384***
و در حدیث دیگری از امام علی ابن موسی الرضا (علیهم السلام ) آمده است : احسن بالله الظن فان الله عز و جل یقول انا عند ظن عبدی المؤمن بی ، ان خیر فخیر و ان شر فشر : ((گمان خود را به خداوند خوب کن ، چرا که خداوند عز و جل می فرماید : من نزد حسن ظن بنده مؤمنم هستم هر گاه گمان نیکی نسبت به من داشته باشد ، به نیکی با او رفتار می کنم و اگر بد باشد به بدی ))! .**(بحارالانوار) جلد 70 صفحه 385***
و بالاخره در حدیث دیگری از پیامبر آمده است : ان حسن الظن بالله عز و جل ثمن الجنة : ((حسن ظن به خدا بهای بهشت است )) .**همان***
چه بهائی از این سهلتر ؟ و چه متاعی از آن پرارزشتر؟ .
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 39@@@