جمعی از مفسران شیعه و اهل سنت نقل کرده اند هنگامی که بشارت ((فتح مبین )) و ((اتمام نعمت )) و ((هدایت )) و ((نصرت )) به پیغمبر اسلام (صلی اللّه علیه و آله ) در آیات نخستین این سوره داده شد بعضی از مسلمانان که از حوادث ((حدیبیه )) دلتنگ و نگران بودند عرض کردند : هنیئا لک یا رسول الله ! لقد بین الله لک ماذا یفعل بک ، فما ذا یفعل بنا؟ فزلت : ((لیدخل المؤمنین و المؤمنات . . .)) : ((گوارا باد بر تو این همه مواهب الهی ای رسول خدا! خداوند آنچه را به تو داده و می دهد بیان کرده ، بما چه خواهد داد؟ در اینجا نخستین آیه مورد بحث نازل شد و به مؤمنان بشارت داد که برای آنها نیز پاداشهای بزرگی فراهم شده .**(تفسیر مراغی) جلد 26 صفحه 85 و (تفسیر ابوالفتوح رازی) جلد 10 صفحه 26 و (تفسیر روح المعانی) جلد 26 صفحه 86***
به هر حال ، این آیات همچنان در ارتباط با صلح حدیبیه و بازتابهای مختلف آن در افکار مردم ، و نتائج پر بار آن سخن می گوید ، و سرنوشت هر گروه را در این بوته آزمایش بزرگ مشخص می سازد .
نخست می فرماید : ((هدف دیگر از این فتح عظیم آن بود که مردان و زنان با ایمان را در باغهائی از بهشت وارد کند که نهرها از زیر درختانش جاری است )) (لیدخل المؤمنین و المؤمنات جنات تجری من تحتها الانهار) .
((جاودانه در آن می مانند)) ، و این نعمت بزرگ هرگز از آنان سلب نمی شود (خالدین فیها) .
علاوه بر این هدف این بوده ((سیئات اعمال آنها را بپوشاند)) و مورد عفوشان قرار دهد (و یکفر عنهم سیئاتهم ) .
((و این نزد خدا پیروزی بزرگی است ))! (و کان ذلک عند الله فوزا عظیما) .**مطابق این بیان جمله (لیدخل) و همچنین (یعذب) که در آیه بعد می آید عطف بر جمله (لیغفر) می باشد گروهی از مفسران از جمله شیخ طوسی در (تبیان) و طبرسی در (مجمع البیان) و ابوالفتوح رازی در تفسیرش همین معنی را برگزیدند در حالی که گروه دیگری آن را عطف بر (لیزدادواایمانا) دانسته اند در حالی که نه با شان نزول فوق هماهنگ است و نه با مساله مجازات کفار***
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 33@@@
به این ترتیب خداوند در برابر آن چهار موهبتی که به پیامبرش در فتح المبین داد ، دو موهبت عظیم نیز به مؤمنان ارزانی داشت : بهشت جاویدان با تمام نعمتهایش ، و عفو و گذشت از لغزشهای آنها ، علاوه بر سکینه و آرامش روحی که در این دنیا به آنها بخشید ، و مجموعه این سه نعمت فوز عظیم و پیروزی بزرگی است برای کسانی که از این بوته امتحان سالم بیرون آمدند .
کلمه ((فوز)) که در قرآن مجید معمولا با توصیف عظیم ذکر شده ، و گاهی نیز همراه با ((مبین )) و ((کبیر)) آمده ، بنا به گفته ((راغب )) در ((مفردات )) به معنی پیروزی و نیل به خیرات تواءم با سلامت است ، و این در صورتی است که نجات آخرت در آن باشد هر چند با از دست دادن مواهب مادی دنیا همراه گردد .
طبق روایات معروفی امیر مؤمنان علی (علیه السلام ) آنگاه که فرق مبارکش در محراب عبادت با شمشیر جنایتکار روزگار ((عبد الرحمن بن ملجم )) شکافته شد صدا زد فزت و رب الکعبه : ((سوگند به خدای کعبه پیروز شدم )) (و سعادت نامه من با خون سرم امضا شد!) .
آری گاهی امتحانات پروردگار آنچنان سخت و طاقتفرسا است که ایمانهای سست را از بیخ و بن بر می کند ، و قلبها را واژگون می کند ، تنها مؤمنان راستین که از نعمت سکینه و آرامش بهره مندند مقاومت می کنند ، و از پیامدهای
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 34@@@
آن در قیامت نیز بهرهمند خواهند بود و این راستی فوز عظیمی است .
ولی در برابر این گروه ، گروهی منافقان و مشرکان بی ایمان بودند که در آیه بعد سرنوشتشان این گونه ترسیم شده : هدف دیگر این است که خداوند مردان و زنان منافق ، و مردان و زنان مشرک را مجازات کند (و یعذب المنافقین و المنافقات و المشرکین و المشرکات ) .
((همانها که به خدا گمان بد می برند)) (الظانین بالله ظن السوء) .
آری منافقان به هنگام حرکت پیامبر (صلی اللّه علیه و آله ) و مؤمنان از مدینه گمان داشتند که این گروه هرگز سالم به مدینه باز نخواهند گشت ، چنانکه در آیه 12 همین سوره می خوانیم : ((بل ظننتم ان لن ینقلب الرسول و المؤمنون الی اهلیهم ابدا)) .
و مشرکان نیز گمان داشتند که محمد (صلی اللّه علیه و آله ) با این جمع کم ، و نداشتن اسلحه کافی ، سالم به مدینه باز نخواهد گشت ، و ستاره اسلام به زودی افول می کند .
سپس به توضیح این عذاب و مجازات پرداخته و تحت چهار عنوان آن را شرح می دهد :
می گوید : ((حوادث و پیش آمدهای سوء تنها بر این گروه نازل می شود)) (علیهم دائرة السوء) .**(سوء) بر وزن (نوع) به گفته (صحاح اللغه) معنی مصدری دارد و (سوء) بر وزن کور معنی اسم مصدری ولی به گفته کشاف هر دو به یک معنی است***
((دائرة )) در لغت به معنی حوادث و رویدادهائی است که برای انسان پیش می آید ، اعم از خوب و بد ، ولی در اینجا با ذکر کلمه ((سوء)) منظور حوادث نامطلوب است .
دیگر این که ((خداوند آنها را غضب کرده )) (و غضب الله علیهم ) .
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 35@@@
و نیز ((خداوند آنها را از رحمت خود دور ساخته )) (و لعنهم ) .
و بالاخره ((جهنم را برای آنها از هم اکنون فراهم ساخته ، و چه بد سرانجامی است )) (و اعد لهم جهنم و ساءت مصیرا) .**(مصیر) به معنی حالات مختلفی است که انسان به یکی بعد از دیگری می رسد***
جالب توجه این که در صحنه ((حدیبیه )) غالبا مردان مسلمان بودند ، و در نقطه مقابل نیز مردان منافق و مشرک ، ولی در آیات فوق قرآن زنان و مردان را در آن فوز عظیم ، و این عذاب الیم ، مشترک شمرده ، این بخاطر آن است که مردان با ایمان که در میدان نبرد حاضر می شوند بدون پشتیبانی زنان با ایمان ، و مردان منافق بدون همکاری زنان منافق ، به اهداف خود نائل نمی شوند .
اصولا اسلام دین مردان نیست که شخصیت زنان را نادیده بگیرد ، و لذا در هر مورد که عدم ذکر نام زنان مفهوم انحصاری به کلام می دهد آنها را صریحا مطرح می کند ، تا معلوم شود اسلام متعلق به همه انسانها است .
در آخرین آیه مورد بحث بار دیگر به عظمت قدرت خداوند اشاره کرده ، می گوید : ((جنود و لشکریان آسمان و زمین از آن خدا است و خداوند عزیز و حکیم است )) (و لله جنود السموات و الارض و کان الله عزیزا حکیما) .
این سخن یک بار در ذیل مقامات و مواهب اهل ایمان آمد ، و یک بار هم در اینجا در ذیل مجازات منافقان و مشرکان ، تا روشن شود خداوندی که تمام جنود آسمان و زمین تحت فرمانش قرار دارند هم قدرت بر آن دارد هم توانائی بر این ، هر گاه دریای رحمتش موج زند شایستگان را هر جا باشند شامل می شود ، و هر گاه آتش قهر و غضبش زبانه کشد مجرمی را قدرت فرار از آن نیست .
قابل توجه اینکه به هنگام ذکر مؤمنان ، خداوند توصیف به ((علم و حکمت )) شده که مناسب مقام رحمت است ، ولی در مورد منافق و مشرکان توصیف به قدرت
@@تفسیر نمونه جلد 22 صفحه 36@@@
و حکمت )) که مناسب مقام عذاب است .
منظور از جنود آسمان و زمین چیست ؟ .
این واژه معنی وسیعی دارد که هم لشکریان فرشتگان الهی را شامل می شود و هم لشکریانی همچون صاعقه ، زلزله ها ، طوفانها سیلابها و امواج و نیروهای نامرئی دیگری که ما از آن آگاهی نداریم ، چرا که همه جنود الهی هستند و سر بر فرمان او دارند .