اشاره :
یکی از بزرگترین فضائل اخلاقی که رسیدن به آن کار آسانی نیست، عفو و گذشت به هنگام قدرت و ترک انتقامجویی است.
بسیاری از مردم کینهها را در سینههای خود پنهان میکنند، و به طور دائم در انتظار روزی هستند که بر دشمن پیروز شوند، و چندین برابر از او انتقام بگیرند، نه فقط بدی را با بدی پاسخ گویند، بلکه یک بدی را به چندین بدی پاسخ دهند، و از همه بدتر این که گاه به این صفت رذیله و بسیار زشت افتخار هم میکنند، و میگویند ما کسی هستیم که پس از پیروزی بر دشمن با او چنین و چنان کردیم.
تاریخ جهان پُر است از انتقامجوییهای بیرحمانه سلاطین و امرا و قبائل و اقوام و ملّتها.
عجب این که انتقامجوییها به صورت زنجیرهای پیش میرود، فرضاً قبیلهای از قبیلهای دیگر یک نفر را به قتل میرساند، قبیله مقتول به هنگام قدرت دَه نفر را میکشد، باز قبیله اوّل به هنگام قدرت پنجاه نفر را به قتل میرساند و حمام خون به راه میافتد.
غارتها، هتک ناموسها، قتل عامها معمولاً زاییده همین خوی زشت حیوانی است.
امّا به عکس سیره انبیاء و اولیاء این بوده است که هنگام پیروزی حتّی الامکان گذشتهها را با آب عفو بشویند، و دشمنان سرسخت را از این طریق به دوستان صمیمی مبدّل سازند.
آنها هرگز علاقه نداشتند خون را با خون بشویند (جز در موارد استثناء) و بدی را با بدی پاسخ گویند، بلکه سعی داشتند تا آنجا که مقدور است بدیها را به خوبی پاسخ دهند، چرا که هدف آنها تربیت بوده نه انتقام، خاموش کردن آتش بوده نه برافروختن آتشهای جدید.
ولی به یقین این کار، کار همه کس نیست، کار افرادی است که در پرتو ایمان و تقوا و تربیت شدهاند و تسلّط بر نفس داشتند، کار افراد با فضیلت و پُر افتخار و انسانهای شایسته است، وگرنه درنده خویان چیزی را جز انتقام به رسمیّت نمیشناسند و به آن افتخار میکنند.
آیات قرآن مجید در روایات اسلامی مملو است از بیان فضیلت عفو و نکوهش از روح انتقامجویی و سیره پیامبر اکرم صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم و امامان معصومین علیهمالسّلام گواه بسیار زنده و خوبی برای این معنی است که یک نمونه آن داستان فتح مکّه و عفو عمومی پیامبر صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم از دشمنان خونخوار و بسیار سرسخت است.
با این اشاره به قرآن باز میگردیم و آیات عفو و انتقام را مورد بررسی قرار میدهیم (توجّه داشته باشید که واژه انتقام در قرآن مجید به معنی بالا به کار نرفته و تنها به معنی مجازات الهی است و لذا در همه جا به خداوند نسبت داده شده است، و هیچ ارتباطی به بحث ما ندارد.
1- و جزاء سیّئة سیّئة مثلها فمن عفی و أصلح فأجره علی اللّه انّه لایحب الظّالمین. (شوری - 40)
2- و لا یأتل اولو الفضل منکم و السّعة أن یؤتوآ أولی القربی و المساکین و المهاجرین فی سبیل اللّه و لیعفوا و لیصفحوا ألا تحبّون أن یغفراللّه لکم واللّه غفور رّحیم. (نور - 22)
3- خذ العفو و امر بالعرف و أعرض عن الجاهلین. (اعراف - 199)
4- و ان عاقبتم فعاقبوا بمثل ما عوقبتم به ولئن صبرتم لهو خیر للصّابرین. (نحل - 126)
5- ادفع بالّتی هی أحسن السّیّئة نحن أعلم بما یصفون. (مؤمنون - 96)
6- و لاتستوی الحَسنة و لاالسّیّئة ادفع بالّتی هی أحسن فاذا الّذی بینک و بینه عداوة کأنّه ولیّ حمیم - و ما یلقّاها الّا الّذین صبروا و ما یلّقاها الّا ذوحظّ عظیم. (فصلت - 34 و 35)
7- یا أیّها الّذین آمنوا کتب علیکم القصاص فی القتلی الحرّ بالحرّ والعبد بالعبد والاثنی بالاثنی فمن عفی له من أخیه شیء فاتّباع بالمعروف و أداء الیه باحسان ذلک تخفیف من ربّکم و رحمة فمن اعتدی بعد ذلک فله عذاب ألیم. (بقره - 178)
8- یا أیّها الّذین آمنوا انّ من أزواجکم و أولادکم عدو لکم فاحذروهم و أن تعفوا و تصفحوا و تغفروا فانّ اللّه غفور رّحیم. (تغابن - 14)
9- ان تبدوا خیراً أو تخفوه أو تعفوا عن سوء فانّ اللّه کان عفوّ قدیر. (نساء - 149)
10- واصبر علی ما یقولون و اهجرهم هجراً جمیلاً. (مزمّل - 10)
ترجمه :
1- کیفر بدی، مجازاتی است همانند آن، و هر کس عفو و اصلاح کند پاداش او با خدا است، خداوند ظالمان را دوست ندارد.
2- آنها که از میان شما دارای برتری (مالی) و وسعت زندگی هستند نباید سوگند یاد کنند که از انفاق نسبت به نزدیکان و مستمندان و مهاجران در راه خدا دریغ نمایند، آنها باید عفو کنند و چشم بپوشند، آیا دوست نمیدارید خداوند شما را ببخشد؟ و خداوند آمرزنده و مهربان است.
3- و هرگاه خواستید مجازات کنید، تنها به مقداری که به شما تعدی شده کیفر دهید! و اگر شکیبایی کنید این کار برای شکیبایان بهتر است.
4- با آنها مدارا کن و عذرشان را بپذیر و به نیکیها دعوت کن و از جاهلان روی برگردان (و با آنان ستیزه مکن).
5- بدی را به بهترین راه و روش دفع کن (و پاسخ بدی را به نیکی دِه) ما به آنچه توصیف میکنند آگاهتریم.
6- هرگز نیکی و بدی یکسان نیست، بدی را با نیکی دفع کن ناگاه (خواهی دید) همان کس که میان تو و او دشمنی است گویی دوستی گرم و صمیمی است - امّا جز کسانی که دارای صبر و استقامتند به این مقام نمیرسند و جز کسانی که بهره عظیمی (از ایمان و تقوا) دارند به آن نائل نمیگردند.
7- ای افرادی که ایمان آوردهاید! حکم قصاص در مورد کشتگان، بر شما نوشته شده است؛ آزاد در برابر آزاد و برده در برابر برده و زن در برابر زن، پس اگر کسی از سوی برادر (دینی) خود چیزی به او بخشیده شود (و حکم قصاص او، تبدیل به خونبها گردد) باید از راه پسندیده پیروی کند (و صاحب خون، حال پرداختکننده دیه را در نظر بگیرد) و قاتل نیز به نیکی دیه را (به ولی مقتول) بپردازد (و در آن مسامحه نکند) این تخفیف و رحمتی است از ناحیه پروردگار شما، و کسی که بعد از آن تجاوز کند عذاب خواهد داشت.
8- ای کسانی که ایمان آوردهاید! بعضی از همسران و فرزندانتان دشمنان شما هستند از آنها برحذر باشید و اگر عفو کنید و چشم بپوشید و ببخشید (خدا شما را هم میبخشد (خدا شما را میبخشد) چرا که خداوند بخشنده و مهربان است.
9- اگر نیکیها را آشکار یا مخفی کنید و از بدیها گذشت نمائید خداوند بخشنده و توانا است (با اینکه قادر بر انتقام است عفو و گذشت میکند).
10- و در برابر آنچه (دشمنان) میگویند شکیبا باش و به طرزی شایسته از آنان دوری کن.