واژه جدل و جدال به طوری که راغب در مفردات میگوید از جَدَلتُ الحَبل (طناب را محکم تابیدم) گرفته شده، گویی کسی که سخنان ستیزهجویانه میگوید میخواهد طرف مقابل را با زور از افکار و عقائدش دور سازد.
بعضی نیز گفتهاند جدال در اصل به معنی کُشتی گرفتن و تلاش بر زمین زدن دیگری است، و از آنجا که مشاجرات لفظی شباهت به آن دارد، این واژه در آن مورد نیز به کار رفته است.
البتّه جدال بر دو گونه است، جدال به حق و جدال به باطل که اوّلی ممدوح و دوّمی مذموم است، از این رو در قرآن مجید در یکجا میفرماید: و جادلهم بالّتی هی أحسن؛ به آنها به طریقی که نیکوتر است استدلال و مناظره کن.(346)
در اینجا پیغمبر اکرم صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم مأمور به جدال به حق شده، و آن را در کنار حکمت و موعظه حسنه قرار داده است.
امّا جدال به باطل همان است که در آیات بالا آمد که افراد لجوج و متعصّب گرفتار آن میشوند، و روشنترینِ دلایل حق را با ستیزهجویی انکار میکنند و امّا مِراء (بر وزن حجاب) به معنی گفتگو کردن در چیزی است که در آن مریه (شک و تردید) وجود دارد. راغب در کتاب مفردات میگوید: در اصل از مَریتُ النّاقَة یعنی پستان شتر را برای دوشیدن به دست گرفتم، گرفته شده است، سپس به گفتگوی پیرامون چیزی که مورد شک و تردید است اطلاق شده (شاید به تناسب که انسان تردید دارد آیا در پستان شتر چیزی برای دوشیدن وجود دارد یا نه) بعضی تعبیر دقیقتری درباره ریشه اصلی این لغت دارند، میگویند: مَریتُ النّاقَة در جایی گفته میشود که شیر موجود در پستان شتر دوشیده شده سپس به امید این که بقایایی که در پستان باقی مانده است خارج شود، آن را بدوشند، که این عمل با شَک و تردید انجام میشود، همان گونه که بحثهای توأم با مراء چنین است.
ولی این واژه بعداً به هر نوع بحث و گفتگو درباره هر مطلبی که محل تردید است، خواه بحث و گفتگوی مثبت و حقجویانه، و خواه لجاجتآمیز و پرخاشگرانه باشد اطلاق گردیده است.
به مواردی که مراء در معنی مثبت به کار رفته است آیه شریفه 22 سوره کهف است که به پیامبر اسلام صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم دستور میدهد اگر میخواهد درباره اصحاب کهف با مخالفان صحبت کند، آشکارا به گفتگو بنشیند (فلا تمار فیهم الّا مراء ظاهراً).(347)
و موارد منفی آن فراوان است از جمله دو مورد که در آیات بالا آمده بود.
این نکته نیز لازم به یادآوری است که واژه مَریه (بر وزن جزیه و قریه) به معنی تردید در تصمیمگیری است، و بعضی به معنی شک توأم با قرائن تهمت گرفتهاند. (همانند ریبه).