غضب و خشم پدیده روحی پیچیدهای است که از عوامل و انگیزههای مختلف سرچشمه میگیرد و شناخت این عوامل یکی از مهمترین اسباب تُندخویی و غضب است، از جمله عوامل و اسباب زیر را میتوان نام برد که هر یک سهم مهمّی در بروز این پدیده خطرناک روحی دارد از جمله:
1- قضاوتهای عجولانه: در زندگی فردی و اجتماعی همه روز اخبار ناراحتکنندهای به انسان میرسد، اگر فوراً به قضاوت بنشیند، آتش خشم در دل او شعلهور میشود، و گاه دست به کارهای زشت و خطرناکی میزند، و چه بسا بعد از تحقیق و تحمل میبیند اصل خبر نادرست یا حداقل ناقص بوده که اگر تحقیق میکرد، هرگز خشمگین نمیشد.
آری این قضاوتهای عجولانه است که در طول تاریخ عامل عصبانیّت و عواقب تلخ و دردناک شده است.
در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السّلام میخوانیم که میفرماید: من طبائع الجهّال ألتّسرع الی الغضب فی کل حال؛ از طبیعت جاهلان این است که در هر حال به سوی خشم و غضب سرعت میکنند (چرا که گرفتار قضاوتهای عجولانه میشوند).(540)
2- کمی ظرفیت: افرادی که دارای روح بزرگ، و فکر گسترده هستند، حوادث تلخ را در درون جان خود، تحمل میکنند و نگه میدارند، ولی افراد کمظرفیت با کمترین ناملائمی از ناملائمات برمیآشوبند، و گاه به زمین و زمان بد میگویند.
حدیث بالا که سرعت غضب را از خوی جهّال شمرده بود اشارهای به این حقیقت نیز میتوان داشته باشد.
3- تکبّر و خودبرتربینی: افراد متکبّر افراد پُرتوقعاند و همیشه مایل هستند که دیگران حریم آنها را حفظ کنند، مقدم آنها را خیرمقدم بدانند و گرامی دارند و امتیازات خاصی برای آنها قائل شوند، امّا هنگامی که این عکسالعملها را از مردم نمیبینند به سرعت عصبانی و خشمگین میشوند، در حالی که ریشه اصلی بدبختی در وجود خود آنها است و دوستان و اطرافیان گناهی ندارند.
در حدیثی از حضرت مسیح علیه السّلام نقل شده که ضمن شرح اسباب غضب یکی از عوامل آن را تکبّر و عُجب و خودبینی برشمرد.(541)
در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است که حواریون به او گفتند ای آموزنده نیکیها به ما بگو از همه خطرناکتر چیست؟ فرمود: غضب خداوند است، عرض کردند: با چه وسیلهای از غضب خداوند در امان باشیم، فرمود: غضب نکنید.
عرض کردند سرچشمه غضب چیست؟ فرمود: ألکبروا التّجبّر و محقرة النّاس؛ تکبّر و خودبزرگبینی و مردم را کوچک شمردن.(542)
4- حسد و کینهتوزی: افراد حَسود و کینهتوز، مواد اصلی کینهتوزی را در درون دل نهفتهاند، و دقیقاً همچون مخزن باروتی است که با نزدیک شدن به جرقه کوچکی شعلهور میگردد، و آتش خشم از تمام وجودشان ظاهر میشود. در حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السّلام میخوانیم که فرمود: الحقد مثار الغضب؛ کینهتوزی سبب خشم است.(543)
5- حرص و دنیاپرستی: افرادی که عشق و دلباختگی به دنیا وجودشان را پُرکرده و حرص و آز در درون جانشان لانه گزیده، کمترین مزاحمت به منافع خویش را تحمل نمیکنند، و به سرعت برمیآشوبند. و از آنجا که زندگی اجتماعی خالی از مزاحمتهای پی در پی نیست، بلکه میتوان گفت مزاحمتهای جزئی همه روز وجود اینگونه افراد غالباً خشمگین و عصبانی هستند و اگر نتوانند، خشم خود را بر سر این و آن بریزند، درون جانشان را همچون خوره میخورد.
در ادامه حدیثی که از حضرت مسیح علیه السّلام در بالا اشاره کردیم نیز اشاره به این عامل شده و میفرماید: و شدّة الحرص علی فضول المال و الجاه؛ شدّت حرص برفزونی مال و مقام.