با توجّه به رابطه نزدیکی که در میان صفات رذیله وجود دارد و غالب آنها با یکدیگر مرتبطند و علّت و معلوم یکدیگر محسوب میشوند این خُلقوخُوی نکوهیده یعنی جدال و مراء و پرخاشگری بیمنطق نیز از صفات زشت دیگر سرچشمه میگیرد.
1- از عوامل مهّم جدال و مراء کبر و غرور است که به انسان اجازه نمیدهد به آسانی در برابر حق تسلیم شود و او را وفادار میکند که برای حفظ برتریجویی خود حق را از طریق جدال و مراء انکار نماید لذا در حدیثی از امام صادق علیه السّلام از پدران بزرگوارش علیهمالسّلام نقل شده است که فرمود: انّ من التّواضع أن یرضی الرّجل بالمجلس دون المجلس و أن یسلّم علی من یلقی و أن یترک المراء و ان کان محقاً و لایحبّ أن یحمد علی التقوی؛ در این حدیث امام چهار چیز را نشانه تواضع دانسته: نشستن در هر جای مجلس که میسّر باشد و سلام کردن بر هر کسی که ملاقات میکند و ترک مراء هر چند حق با او باشد و عدم خشنودی از ستایش ستایشگران در برابر تقوا.(368)
2- خودنمائی و اظهار فضل و ریاکاری یکی دیگر از انگیزههای جدال و مراء و جرّ و بحثهای پرخاشگرانه است که بسیار متداول و معمول است به ویژه در مجلسی که گروهی از عوام حضور داشته باشند و بخواهد فضیلت خویش را به آنان نشان دهد یا بخواهد در برابر ارباب فضل جایی برای خود بگشاید. در حدیثی که قبلاً از امام حسین علیه السّلام نقل کردیم این جمله دیده میشد که فرمود: و انّ الشّیطان لیوسوس للرّجل و یناجیه و یقول ناظر النّاس فی الدّین کی لایظنّوا بک العجز و الجهل؛ شیطان پیوسته انسان را وسوسه میکند و در گوش او میخواند و میگوید با مردم در امر دین مناظره کن تا گمان نکنند تو عاجز و نادانی.(369)
در حدیث دیگری نیز امام صادق علیه السّلام هنگامی که طالبان علم را به سه گروه تقسیم میکند گروهی که برای جدال و مراء طالب علمند و گروهی برای فخرفروشی بر مردم و گروه دیگری برای فهمیدن و اندیشیدن (و عمل کردن) سپس در توصیف گروه اوّل میفرماید: فصاحب الجهل و المراء موذ ممار متعرّض للمقال فی أندیة الرّجال؛ آن کس که علم را برای جدال و مراء میطلبد سخنانش آزاردهنده و پرخاشگرانه است، در مجالسی که شخصیتها حضور دارند سخن میگوید. (و خودنمایی و اظهار فضل میکند) و در پایان حدیث امام علیه السّلام به او نفرین میکند و میگوید: فدق اللّه من هذا خیشومه؛ خداوند بینی او را بر خاک بمالد.(370)
3- دیگر از انگیزههای جدال و گفتگوهای پرخاشگرانه جهل و نادانی نسبت به مقام خویشتن و دیگران است چرا که خود را، بزرگترین و عالمترین میپندارند و دیگران را جاهل و نادان لذا در حدیثی که قبلاً از امام صادق علیه السّلام نقل کردیم بعد از آنکه امام علیه السّلام مراء را یک بیماری دردناک میشمرد و آن را از خوهای شیطانی معرّفی میکند میفرماید: فلا یماری فی أیّ حال کان الّا من کان جاهلاً بنفسه و بغیره؛ هیچکس در هیچ حالی مراء نمیکند مگر آنکه نسبت به موقعیّت خود و دیگران جاهل است.(371)
4 و 5- انتقامجوئی و حَسد دو انگیزه دیگر از انگیزههای جدال و مراء است؛ برای اینکه آبروی طرف مقابل را ببرد و از او انتقام بگیرد و حسادت خود را اعمال نماید و از قدر و مقام او در نظرها بکاهد متوسّل به جر و بحثهای توأم با توهین و تحقیر میشود تا از این طریق آبی بر آتش کینه و حَسد که در دل او نهفته است بپاشد.
6- تعصب و لجاجت نیز از عوامل مهم جدال و مراء است چرا که اشخاص متعصّب و لجوج حاضر نیستند به آسانی دست از عقائد فاسد خود بردارند لذا روی آن میایستند و پیوسته جرّ و بحث میکنند، آسمان و ریسمان را به هم میبافند و به هر حشیشی متشبث میشوند تا اعتقاد فاسد خود را بر کرسی بنشانند همان کاری که بسیاری از کافران و مشرکان در برابر رسول خدا صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم و سایر پیامبران داشتند که نمونه روشن آن گفتگوی بتپرستان بابل در برابر ابراهیم بتشکن علیه السّلام در آن هنگام که منطق گویای ابراهیم آنها را در بن بست قرار داد و موقتاً از خواب غفلت بیدار شدند، ولی تعصب و لجاجت همانند یک ابر ظلمانی پردههای تاریک بر فکر و عقل آنها انداخت و باز هم به مقاومت احمقانه خود ادامه دادند!
7- دنیاپرستی که عامل اصلی همه گناهان یا اکثر گناهان است نیز یکی از عوامل مهم جدال و مراء محسوب میشود کسانی که دارای این صفت رذیلهاند میخواهند از این طریق مقامی در جامعه برای خود کسب کنند و به وسیله آن به نوائی برسند و دنیای آنها آباد گردد.
کوتاه سخن این که عوامل منفی فراوانی دست به دست هم میدهد و انسان را به جرّ و بحثهای دور از ادب و انسانیّت و انصاف میکشاند و او را وادار میکند که با لجاجت و سرسختی در برابر حق بایستند و در برابر باطل دفاع کند.