در منابع حدیث و کتب اخلاق روایات زیادی در نکوهش غیبت وارد شده؛ مضمون این روایات به قدری شدید و تکان دهنده است که درباره کمتر گناهی میتوان اینگونه تعبیرات را یافت که از میان آنها دَه روایت زیر برگزیده شده است.
در حدیثی میخوانیم که روزی پیغمبر با صدای بسیار بلند خطبه خواند به گونهای که به گوش زنانی که در خانههایی که نزدیک بودند رسید فرمود: یا معشر من آمن بلسانه و لم یؤمن بقلبه لاتغتابوا المسلمین و لاتتبّعوا عوراتهم فانّ من تتّبع عورت أخیه یتتبّع اللّه عورته حتّی یفضحه فی جوف بیته؛ ای گروهی که به زبان ایمان آوردهاید و در قلبتان ایمان نیست، غیبت مسلمانان نکنید، و در صدد کشف عیوب آنها نباشید، چرا که هر کس در صدد کشف عیوب برادر مسلمانش باشد خداوند در صدد کشف عیوب او خواهد بود تا آنجا که در درون خانهاش رسوایش میکند.(94)
2- در حدیث دیگری از همان حضرت میخوانیم که روزی خطبه خواند و درباره اهمّیّت گناه ربا سخنانی فرمود تا آنجا که گناه یک درهم از ربا را بدتر از سیو شش زنا شمرد، سپس فرمود: انّ أربا الرّبا عرض الرّجل المسلم؛ بدترین ربا بردن آبروی مسلمان (از طریق غیبت و مانند آن) است.(95)
این تعبیر (اهمّیّت گناه غیبت نسبت به زنا) در روایات متعدّدی آمده و در بعضی از روایات آمده است علّت آن این است که زناکار پس از توبه حقیقی بخشوده خواهد شد، ولی غیبت کننده چون حقالناس را ضایع کرده مشمول رحمت الهی نخواهد شد، تا صاحب غیبت را راضی کند.(96)
3- در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام میخوانیم که فرمود: الغیبة حرام علی کلّ مسلم و أنّها لتأکل الحسنات کما تأکل النّار الحطب؛ غیبت بر هر مسلمانی حرام است و حسنات را از میان میبرد، همانگونه آتش هیزم را میسوزاند و نابود میکند.(97)
این ویژگی همان گونه که در بحثهای آینده خواهد آمد نیز به خاطر آن است که غیبت جنبه حقّالنّاس دارد، و حسنات غیبت کننده را به نامه اعمال غیبت شونده منتقل میکنند تا جبران آبروی او شود.
4- در یک حدیث قدسی آمده است که خداوند به موسی علیه السّلام خطاب کرد و فرمود من مات تائباً من الغیبة آخر من یدخل الجنّة و من مات مصرّاً علیها، فهو أوّل من یدخل النّار؛ کسی که بمیرد در حالی که توبه از غیبت کرده باشد، آخرین کسی است که وارد بهشت میشود، و کسی که بمیرد و اصرار بر آن ورزد و توبه نکند، اوّلین کسی است که وارد دوزخ میشود.(98)
5- در حدیث دیگری از پیغمبر اکرم تعبیر تکان دهنده دیگری دیده میشود،فرمود: من مشی فی غیبة أخیه و کشف عورته کان أوّل خطوة خطاها وضعها فی جهنّم؛ کسی که در طریق غیبت برادر مسلمانش و کشف عیوب پنهانی او گام بردارد، اوّلین گامی را که برمیدارد در جهنّم میگذارد.(99)
6- در حدیث دیگری از همان امام میخوانیم ما عمر مجلس بالغیبة الّا خرّب بالدّین فنزّهو أسماعکم من استماع الغیبة فانّ القائل و المستمع لها شریکان فی الاثم؛ هیچ مجلسی با غیبت آباد نمیشود مگر اینکه از نظر دین ویران میگردد، حال که چنین است گو خود را از شنیدن غیبت پاک دارید چرا که گوینده و شنونده هر دو در گناه شریکند(100)
7- در حدیث دیگری از رسول خدا صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم در مورد زیانهای فوقالعاده معنوی غیبت چنین میخوانیم: من اغتاب مسلماً أو مسلمة لن یقبل اللّه صلاته و لاصیامه أربعین لیلة الّا أن یغفر له صاحبه؛ کسی که غیبت مرد مسلمانی یا زن مسلمانی بکند خداوند نماز و روزه او را چهل شبانه روز قبول نمیکند مگر این که صاحب غیبت از او راضی گردد.(101)
8- در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام میخوانیم: من روی علی مؤمن روایة یرید بها شینه و هدم مروّته لیسقط من أعین النّاس، و أخرجه اللّه من ولایته الی ولایة الشّیطان فلا یقبله الشّیطان؛ کسی که سخن درباره فرد با ایمانی نقل کند و هدفش این باشد که عیبی بر او نهد، و شخصیتش را در هم بشکند تا از چشم مردم بیفتد، خداوند او را از تحت سرپرستی خودش به تحت سرپرستی شیطان میفرستد، و شیطان او را نمیپذیرد.(102)
روشن است که مصداق واضح روایت بالا شخص غیبت کننده است که هدفش از غیبت عیب نهادن بر مؤمنین، و در هم شکستن شخصیت اجتماعی آنها است و چنین افرادی به قدری گناهشان عظیم است که حتّی شیطان از پذیرفتن ولایت آنها وحشت دارد.
9- در حدیث مناهی رسول اللّه صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم آمده است نهی عن الغیبة و قال من اغتاب امرء مسلماً بطل صومه و نقض وضوئه، و جاء یوم القیامة یفوه من فیه رائحة أنتن من الجیفه یتأذّی به أهل الموقف؛ پیامبر صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم از غیبت نهی کرد و فرمود: کسی که مسلمانی را غیبت کند، روزهاش باطل میشود، و وضویش میشکند، و روز قیامت از دهان او بویی خارج میشود که متعفّنتر از بویمُردار است، به گونهای که اهل محشر از او ناراحت میشوند.(103)
10- این بحث را با حدیثی از امیرمؤمنان علی علیه السّلام پایان میدهیم، هر چند روایاتی که در این زمینه باقی مانده بسیار بیش از آن است که در بالا آوردیم، امّا آنچه در بالا آمد برای درک اهمّیّت گناه غیبت کافی است فرمود: ایّاک و الغیبة فأنّها تمقتک الی اللّه و النّاس، و تحبط أجرک؛ از غیبت بپرهیز که تو را در پیشگاه خدا و مردم مبغوض میکند، و اجر و پاداش تو را (در برابر اعمال صالحه) بر باد میدهد.(104)
به یقین حتّی یکی از این احادیث به تنهایی برای پیبردن به اهمّیّت گناه غیبت از دیدگاه پیشوایان اسلام کافی است تا چه رسد به این که همه آنها را در کنار هم بچینیم و یکی در نظر بگیریم.
شک نیست که علاوه بر شهادت قرآن مجید و روایات متواتره اسلامی و اجماع مسلمین بر حرمت غیبت، عقل نیز آن را زشت و قبیح و درخورسرزنش و مجازات میشمرد، چرا که یکی از مصادیق بارز ظلم و ستم است که قبح و زشتی آن از مستقلّات عقلیه میباشد، بنابراین دلیل حرمت غیبت، تمام ادلّه اربعه فقهی میباشد.
در اینجا مسائل مهمّی باقی مانده است که باید مورد بحث و بررسی قرار گیرد: