نکوهش از سوءظن به عنوان یکی از بدترین و زشتترین رذائل اخلاقی در روایاات اسلامی بازتاب گستردهای دارد. به عنوان نمونه به روایات زیر توجه فرمایید:
1- در حدیثی از پیامبر اکرم صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم میخوانیم: ایّاکم و الظّنّ أکذب الکذب؛ از گمان بد بپرهیزید که گمان بد، بدترین نوع دروغ است.(424)
2- در حدیث دیگری از همان حضرت میخوانیم: أنّ اللّه حرّم من المسلم دمه و ماله و عرضه و أن یظنّ به السّوء؛ خداوند خون و مال و آبروی مسلمانان را بر یکدیگر حرام کرده و همچنین گمان بد درباره آنها.(425)
3- در حدیث تکاندهندهای از علی علیه السّلام میخوانیم: لاایمان مع سوءظنّ؛ کسی که سوءظن دارد ایمان ندارد.(426)
این تعبیر ممکن است اشاره به سوءالظن نسبت به مردم یا نسبت به خدا و یا هر دو بوده باشد.
4- در حدیث دیگری از همان حضرت میخوانیم: ایّاک أن تسییء الظنّ فانّ سوءالظنّ یفسد العبادة و یعظّم الوزر؛ از سوءظن بپرهیز چرا که سوءظن عبادت را فاسد، و پشت انسان را از بار گناه سنگین میکند.(427)
5- در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علی علیه السّلام میخوانیم: سوءالظنّ بالمحسنین شرّالاثم و أقبح الظّلم؛ بدگمانی نسبت به افراد نیکوکار بدترین گناه و زشتترین ستمگری است.(428)
6- و نیز از همان حضرت روایت شده است که فرمود: سوءالظّن یفسد الامور و یبعث علی الشّرور؛ سوءظن کارها را به فساد میکشد و سبب انواع شرّ میشود.(429)
7- و از همان امام بزرگوار نقل شده است که فرمود: شرّ النّاس من لایثق بأحد لسوءظنّه و لایثق به أحد لسوء فعله؛ بدترین مردم کسی است که به خاطر سوءظن به هیچ کس اعتماد ندارد، و به خاطر اعمال بدش کسی به او اعتماد نمیکند.(430)
8- در نهجالبلاغه نیز میخوانیم: لاتظنّنّ بکلمة خرجت من أحد سوء و أنت تجد لها فی الخیر محتملاً (محملاً)؛ هر سخنی که از دهان کسی خارج میشود، گمان بد نسبت به آن مَبر، در حالی که میتوانی آن را حمل بر صحیح کنی.(431)
9- در حدیث دیگری از امام امیرمؤمنان علی علیه السّلام آمده است: واللّه ما یعذّب اللّه سبحانه مؤمناً بعد الایمان الّا بسوء ظنّه و سوء خُلقه؛ به خدا سوگند خداوند سبحان مؤمنی را بعد از ایمان عذاب نمیکند، مگر به خاطر سوءظن و بداخلاقی او.(432)
و نیز در حدیث دیگری از همان امام بزرگوار میخوانیم: من غلب علیه سوءالظنّ لم یترک بینه و بین خلیل صلحاً؛ کسی که سوءظن بر او غالب شود هرگز میان او و دوستانش صلح و صفا برقرار نخواهد شد.(433)
در مورد نکوهش از سوءظن به خدا و عدم ایمان به وعدههای پروردگار نیز روایات زیادی وارد شده که حکایت از اثرات مرگبار آن در زندگی معنوی و مادی انسان دارد، از جمله:
1- در حدیثی از امام باقر علیه السّلام میخوانیم که از رسول خدا صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم در ضمن حدیثی چنین نقل میکند که فرمود: واللّه الّذی لا اله الّا هو لایعذّب اللّه مؤمناً بعد التوبة والاستغفار الّا بسوءظنّه باللّه و تقصیر من رجائه باللّه و سوء خلقه و اغتیابه للمؤمنین؛ به خدایی که معبودی جز او نیست سوگند که خداوند هیچ مؤمنی را بعد از توبه و استغفار عذاب نمیکند مگر به خاطر سوءظن به خداوند و کوتاهی در امیدواری به ذات پاک او و بداخلاقی و غیبت مؤمنین.(434)
2- در حدیث دیگری از حضرت علی علیه السّلام میخوانیم که از داود پیامبر علیه السّلام چنین نقل میکند: یا ربّ ما آمن بک من عرفک فلم یحسن الظنّبک؛ پروردگارا! کسی که تو را بشناسد و حُسنظن به تو نداشته باشد به تو ایمان نیاورده است.(435)
3- امیرمؤمنان علی علیه السّلام فرمود: ألجبن و الحرص و البخل غرائز سوء یجمعها سوءالظّنّ باللّه سبحانه؛ ترس و حرص و بُخل غریزههای مختلفی هستند که تمام آنها در سوءظن به خداوند جمعند.(436)
به یقین کسی که به امدادها و نصرت الهی ایمان داشته باشد ترسی از دشمنان خدا به خود راه نمیدهد، و کسی که به وعدههای پروردگار در زمینه روزی مطمئن باشد حرص نمیزند و از بُخل بیزار است بنابراین صفات سهگانه مزبور در واقع از سوءظن به خداوند سرچشمه میگیرد.
آنچه در روایات بالا آمد که آمیخته با نکتههای لطیفی درباره علل و انگیزهها و پیآمدهای سوءظن به مردم و به خدا بود بخشی از روایات فراوانی است که درباره سوءظن در منابع معتبر آمده است و ما از میان آنها دَه روایت درباره سوءظن نسبت به مردم و سه روایت در مورد سوءظن به خداوند را گلچین کردیم و در بخش تحلیلها به نکات مختلفی که در این روایات آمده است میپردازیم.