در روایاتی که در بالا آمد نکات مهمّی درباره پیامدهای مادّی و معنوی حُسن و خُلق آمده بود، که نیاز به تحلیل دارد.
از آثار اجتماعی و دنیوی آن این که حُسن و خُلق مایه جلب محبّت است، این مسأله به تجربه تقریباً برای همه کس ثابت شده است که با حُسن و خُلق و برخوردهای محبّتآمیز و مؤدّبانه میتوان صید دلها کرد، نه تنها افراد عادی مجذوب اخلاق حسنه میشوند، بلکه به گفته حافظ:
به حُسن و خُلق توان صید اهل نظر - به دام و دانه نگیرند مرغ دانا را
دیگر این که حُسن و خُلق و خوشرویی شهرها را آباد و عمرها را زیاد میکند چرا که ویرانی آبادیها بر اثر کشمکشها و پرخاشگریها است. هرگاه پرخاشگری جای خود را به خوشرویی و حُسن و خُلق دهد، الفت و مودّت و اتحاد که سرچشمه هرگونه آبادی و خیر و برکتی است، حاصل میشود.
افزون بر این آرامش روح که یکی از آثار مستقیم برخوردهای محبّتآمیز است سبب افزایش عمر میشود زیرا امروز ثابت شده عامل بسیاری از مرگ و میرها استرسها و فشارهایی است که بر انسان وارد میشود که یکی از عوامل اصلی بیماریهای مختلف است و مسلّم است که حُسن و خُلق و برخوردهای محبّتآمیز، از فشارهای روحی میکاهد و بدین سبب عامل طول عمر محسوب میشود، دیگر این که حُسن و خُلق سبب فزونی روزها و درآمدها است زیرا یک تاجر و کاسب و صنعتگر و طبیب هنگامی میتواند در کار خود موفّق باشد که جلب اعتماد مراجعین کند، یکی از عوامل جلب اعتماد حُسن و خُلق است بسیار میشود که افراد ترجیح دهند خرید اجناس متوسطی را از افراد خوشبرخورد و خوشاخلاق بر اجناس بهترین از افراد عبوس و ترشرو و بد برخورد ترجیح دهند، به همین دلیل در مؤسسات مهم اقتصادی خصوصی دنیا سعی دارند افرادشان را برای چگونگی برخورد با مراجعین آموزش دهند و از این طریق اعتماد افراد را به آن مؤسسه تجاری یا صنعتی جلب کنند.
بسیار دیدهایم که در هواپیماها از سوی مهماندارها بازیچههای رایگان به تکتک کودکانی که در هواپیما سوار میشوند داده میشود، ممکن است در مجموع ارزش چندانی نداشته باشد ولی این برخورد اثر عمیقی در روح افراد میگذارد و این برخورد به طور ناخودآگاه مشتریان را جلب میکند.
البتّه اسلام طرفدار حُسن و خُلق به عنوان ریاکارانه، آن گونه که در دنیای مادّی امروز معلوم است، نیست، ولی در عین حال حُسن و خُلق را گنج روزی میشمرد و روی تأثیر آن در فزونی نعمتها انگشت میگذارد.
در جنبههای معنوی ثواب حُسن و خُلق همسان ثواب مجاهد فی سبیل اللّه شمرده شده و دلیل آن روشن است زیرا مجاهدان برای عظمت اسلام میکوشند و صاحبان خُلق حُسن نیز سبب جلب قلوب به سوی اسلام و مسلمین میشوند.
و نیز در روایات اجر صاحبان حُسن و خُلق، اجر صائم و قائم شمرده شده چرا که صائمان و قائمان به عبادت شبانه از این طریق خودسازی میکنند و کسانی که در برابر ناملائمات به خاطر خدا برخورد نیکی دارند نیز روح و جان خود را از این طریق پرورش میدهند.
کوتاه سخن این که آنها که دارای حُسن و خُلقند هم در پیشگاه خدا محبوبند و هم نزد خُلق خدا، هم در زندگی شخصی موفقند و هم در زندگی اجتماعی.
به یقین حُسن و خُلق یکی از ارکان اصلی مدیریّت قوی و کارساز است، و اگر دهها شرایط مدیریّت در کسی جمع باشد، امّا حُسن و خُلق در او نباشد، شکست خواهد خورد در حالی که حُسن و خُلق او میتواند بسیاری از ضعفهای او را بپوشاند و یا جبران کند.