ولی با دقّت در متون آیات و روایات به خوبی ثابت میشود که مسأله عُزلت و گوشهگیری در یک سلسله شرایط خاص اجتماعی، و به صورت استثنایی توصیه شده است. در مورد اصحاب کهف میدانیم که آنها در یک جامعه کافر و بیبند و بار گرفتار شده بودند و به جرم ایمانشان به خدا، تحت تعقیب بودند، و چارهای جز فرار از شهر و دیار و پناه بردن به کوه و غار نداشتند.
در مورد ابراهیم علیه السّلام نیز چنین بود، او نهایت تلاش و کوشش خود را در طریق مبارزه با بتپرستی تا پای جان انجام داد، ولی هنگامی که مؤثّر واقع نشد و جانش در خطر بود، مأمور به مهاجرت و عُزلت شد.
بدیهی است این شرایط برای هر کس در هر زمان حاصل شود، چارهای جز هجرت و عُزلت نیست، امّا این اصل یک اصل اساسی محسوب نمیشود بلکه یک استثناء مربوط به شرایط خاص است.
در روایات نیز قرائن برای این جمع فراوان است.
در آنجا که امام صادق علیه السّلام گوشهگیری را برای خود انتخاب میکند، دلیل آن را فساد زمان و تغییر اخوان و عدم امکان همکاری با مردم آن عصر میشمرد.
در حدیثی که از امیرالمؤمنین علی علیه السّلام نقل کردیم سلامت دین را در عُزلت میداند که مربوط به جایی است که معاشرت با مردم به راستی دین انسان را به خطر بیفکند.
گاه بعضی از افراد شرایط خاصی دارند، و بسیار آسیبپذیر و ضعیف در برابر مظاهر فسادند، ممکن است به این گونه افراد توصیه شود، کمتر در اجتماعات ظاهر شوند. آنها شبیه افراد بسیار ضعیف المزاجی هستند که اگر در اجتماعات حاضر شوند به زودی مزاج آنها انواع بیماریها را به خود جذب میکند، ممکن است طبیب به چنین شخصی دستور دهد کمتر در اجتماع ظاهر شود. امروز معمول است هنگامی که هوا بیش از حد آلوده میشود، به افراد ضعیف مانند کودکان و پیرمردان و بیماران قلبی و تنفّسی توصیه میشود در خانه بمانند.
بدیهی است هیچ یک از اینها یک اصل کلّی نیست، بلکه مربوط به شرایط خاص اجتماعی است، یا شرایط خاص فرد است، بنابراین نباید آن را به همگان و در هر زمان و مکان توصیه کرد.
اگر میبینیم امام صادق علیه السّلام به یکی از یارانش میفرماید اگر میتوانی از خانهات بیرون نروی چنین کن، چرا که از غیبت و دروغ و حَسد و ریا و ظاهر سازی و مداهنه نجات خواهی یافت، حتماً یا شرایط جامعه در آن زمان چنین ایجاب میکرده و یا آن فرد، فرد آسیبپذیر و ضعیفی بوده است.
از مجموع آنچه در بالا گفته شد نتیجه میگیریم:
این نکته را نیز نمیتوان نادیده گرفت که انسانهای اجتماعی نیز برای انس به پروردگار ساعت یا ساعاتی را از روز باید به خویشتن پردازند، مخصوصاً در ساعات آخر شب، تنها باشند و با خدا اُنس گیرند و راز و نیاز کنند، و از این فراتر این که سالکان راه خدا و عاشقان پروردگار و عارفان پاکباخته در همان ساعاتی که در میان. جمعند، با خدا هستند، و جز او نمیبینند، و به غیر او اُنس نمیگیرند، و همه را برای او میخواهند.
گاه میشود که جدایی و قهرکردن از مردمی که راه فساد را لجوجانه میپیمایند، یکی از طرق مبارزه منفی با مفاسد است، چرا که این امر سبب میشود که آنها تکان بخورند و به خویش آیند. در حالات جمعی از علما دیده میشود که وقتی مردم در فساد اصرار میورزیدند آنها را ترک میگفتند و به صورت قهر از میان آنها بیرون میرفتند، و چیزی نمیگذشت که مردم احساس سرشکستگی و کمبود مینمودند، و به سراغ آن عالم رفته او را به میان خود بازگردانده و اعمال خویش را اصلاح مینمودند.
همه اینها استثنائاتی است که در برابر اصل کلّی اجتماعی بودن انسان قابل قبول است.