در احادیثی که از پیامبر صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم و امامان معصوم علیهمالسّلام به ما رسیده است اهمّیّت فوقالعادهای به این مسأله داده شده گاه از امانت به عنوان یکی از اصول اساسی مشترک در میان همه ادیان آسمانی یاد شده، و گاه به عنوان نشانه اصلی ایمان و گاه به عنوان سبب جلب و جذب رزق و روزی و اعتماد مردم، سلامت دین و دنیا و غنا و بینیازی یاد شده است که گلچینی از این روایات را در ذیل از نظر میگذرانیم:
1- در حدیثی از رسول خدا صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم خطاب به علی علیهالسّلام میخوانیم که فرمود: یا أباالحسن أدّ الأمانة الی البرّ و الفاجر فی ما قلّ و جلّ حتّی فی الخیط و المخیط؛ ای ابوالحسن! امانت را چه مربوط به شخص نیکوکار باشد یا بدکار، چه کم باشد چه زیاد به صاحبش برسان، حتی در نخ و سوزن.(206)
علی علیه السّلام میگوید این سخن را پیامبر اکرم صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم ساعتی پیش از وفاتش به من فرمود و سه بار آن را تکرار کرد.
2- در حدیث دیگری از پیامبر اکرم صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم میخوانیم که فرمود: لاایمان لمن لاأمانة له؛کسی که امانت را رعایت نمیکند ایمان ندارد.(207)
3- در حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام آمده است: انّ اللّه عزّوجلّ لم یبعث نبیّاً الّا بصدق الحدیث و أداء الأمانة الی البرّ و الفاجر؛ خداوند هیچ پیامبری را مبعوث نکرد، مگر این که راستگویی و اداء امانت نسبت به نیکوکار و بدکار جزء تعلیمات او بود.(208)
این تعبیر نشان میدهد که در تمام ادیان آسمانی راستی و امانت جزء مهمترین تعلیمات بوده و از اصول ثابت ادیان الهی شمرده میشود.
4- از همان امام بزرگوار نقل شده که برای آزمایش ایمان مردم فرمود: لاتنظروا الی طول رکوع الرّجل و سجوده، فانّ ذلک شئی اعتاده فلو ترکه استوحش لذلک ولکن انظروا الی صدق حدیثه و أداء أمانته؛ نگاه به رکوع و سجود طولانی افراد نکنید (و تنها آن را نشانه دیانت آنها ندانید) چرا که این چیزی است که ممکن است به آن عادت کرده باشد، و هرگاه آن را ترک کند، نگران میشود ولی نگاه به راستگویی و امانت آنها کنید.(209)
5- شبیه همین معنی با تعبیر تکاندهندهای از رسول خدا صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم نقل شده است که فرمود: لاتنظروا الی کثرة صلاتهم و صومهم و کثرة الحجّ و المعروف و طنطنتهم باللّیل ولکن انظروا الی صدق الحدیث و أداء الأمانة؛ نگاه به فزونی نماز و روزه آنها و کثرت حج و نیکوکاری آنها و سر و صدایشان در شب (هنگام راز و نیاز خدا) نکنید، بلکه نگاه به راستگویی و امانت آنها کنید.(210)
هدف از تعبیر این نیست که نماز و روزه و حج و انفاق، سبک شمرده شود، بلکه هدف آن است که اینها تنها نشانه دینداری افراد معرفی نگردد، بلکه به دو رکن اساسی دین یعنی راستی و امانت بیشتر توجه شود.
6- امام سجاد علیه السّلام در این زمینه تعبیر عجیبی دارد؛ به شیعیانش میفرمود: علیکم باداء الأمانة فوالّذی بعث محمّداً صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم بالحقّ نبیّاً لو أنّ قاتل أبی الحسین ابن علی علیهما السّلام أئتمننی علی السّیف الّذی قتله به لأدّیته الیه؛ به شما باد به اداء امانت، سوگند به آن کسی که محمد صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم را به حق پیامبر خویش قرار داد، اگر قاتل پدرم حسین علیه السّلام شمشیری را که با آن پدرم را شهید کرد نزد من امانت میسپرد (و من امانت او را قبول میکردم) در امانتش خیانت نمینمودم.(211)
7- شبیه همین معنی - به تعبیر دیگری - از امام صادق علیه السّلام نقل شده است که فرمود: انّ ضارب علیّ بالسّیف و قاتله لو ائتمننی و استنصحنی و استشارنی، ثمّ قبلت ذلک منه، لأدّیت الیه الأمانة؛ آن کس علی علیه السّلام را با شمشیر زد و شهید کرد، هرگه امانتی نزد من بگذارد یا نصیحتی بخواهد یا مشورتی کند، و من از او بپذیرم، حق امانت را بجامیآورم.
(در نصیحت و مشورت و هم در امانتهای عادی).(212)
8- از حدیث دیگری از امام صادق علیه السّلام نقل شده به خوبی استفاده میشود که حتی مقامات عظیم پیشوایان بزرگ همچون علی علیه السّلام در سایه صدق الحدیث و اداءالامانة بود، امام به یکی از یارانش به نام عبداللّه بن ابی یعفور فرمود: انظر ما بلغ به علی عند رسول اللّه صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم فالزمه؛ نگاه کن ببین علی علیه السّلام که در سایه چه چیزی آن همه مقام نزد پیامبر اسلام صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم پیدا کرد، آن را بشناس و رها مکن. سپس افزود: فانّ علیّاً علیه السّلام انّما بلغ مابلغ به عند رسول اللّه بصدق الحدیث و أداء الأمانة؛ زیرا علی علیه السّلام به آن همه مقامات در نزد پیامبر صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم رسید به خاطر راستگویی و ادای امانت بود.(213)
9- در حدیث دیگری در مورد آثار همه دنیوی امانت و خیانت از علی علیهالسّلام میخوانیم ألأمانة تجرّ الرّزق و الخیانة تجرّ الفقر؛ امانت رزق روزی میآورد، و خیانت مایه فقر است.(214)
10- در حدیث کوتاه و بسیار پرمعنی از همان بزرگوار میخوانیم: رأس الاسلام ألأمانة؛ رأس (ریشه و اساس و سرچشمه) اسلام امانت است.(215)
11- شبیه همین معنی با کمی تفاوت از لقمان حکیم نقل شده فرمود: یا بنّیّ أدّ الأمانة تسلم لک دنیاک و آخرتک و کن أمنیاًتکن غنیّاً؛ پسرم! امانت را ادا کن تا دنیا و آخرت تو سالم باشد، و امین باشی تا غنی شوی.(216)
12- این بحث را با حدیث ناب دیگری از رسول خدا صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم پایان میدهیم فرمود: لاتزال امّتی بخیر ماتحابّوا و تهادّوا و أدّوا الأمانة و اجتنبوا الحرام و وقّروا الضّیف و أقاموا الصّلاة و آتواالزّکاة فاذا لم یفعلوا ذلک ابتلوا بالقحط و السّنین؛ امت من همواره در مسیر خیر و سعادتند مادام که با یکدیگر محبت کنند و به یکدیگر اعتماد کنند، و امانت را به صاحبان آن بپردازند و از حرام پرهیز کنند، مهمان را گرامی دارند، نماز را برپا کنند، و زکات را بپردازند، و هنگامی که چنین نکردند به قحطی و خشکسالی گرفتار میشوند.(217)
این روایات که تنها گلچینی از روایات مربوط به امانت در منابع اسلامی است، به خوبی نشان میدهد که امانت چه جایگاهی در میان تعلیمات اسلامی دارد، و خیانت تا چه حد زیانبار، ویرانگر و مایه بدبختی و دوری از خدا است. هر یک از روایات بالا به یکی از ابعاد ویرانگر خیانت اشاره میکند که تأمل و دقت در آنها چیزهای بسیار به انسان میآموزد.