نقطه مقابل سخنچینی و سعایت، اصلاح ذاتالبین است که فرد میکوشد با سخنان خود میان دو نفر که اختلاف است صلح و صفا برقرار سازد. این صفت یکی از فضایل مهم اخلاقی است که در آیات قرآن مجید و روایات اسلامی به آن اشاره شده است.
آیاتی را که به این معنی اشاره میکند در ذیل آیات مربوط به نکوهش نمّامی و سخنچینی آوردیم و در اینجا به سراغ بخشی از روایات مهمی که در این زمینه رسیده است میرویم.
1- در حدیثی از رسول خدا صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم میخوانیم که فرمود: من مشی فی صلح بین اثنین صلّی علیه ملائکة اللّه حتّی یرجع و اعطی ثواب لیلة القدر؛ کسی که در طریق اصلاح میان دو نفر گام بردارد، فرشتگان آسمان بر او درود میفرستند، تا زمانی که باز گردد، و ثواب شب قدر به او داده میشود.(412)
2- در حدیث دیگری از امیرمؤمنان علی علیه السّلام میخوانیم که در آخرین وصایاتش به فرزندان گرامیاش امام حسن و امام حسین علیهماالسّلام فرمود: اصلاح ذاتالبین را ترک نکنید، فانّی سمعت جدّکما صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم یقول صلاح ذاتالبین أفضل من عامّة الصّلاة و الصّیام؛ اصلاح در میان مردم از تمام نمازها و روزهها برتر است.(413)
3- در حدیث دیگری از رسول خدا صلیّ اللّه علیه وآله و سلّم آمده است که فرمود: ألا اخبرکم بأفضل من درجة الصیّام و الصّلاة و الصّدقة اصلاح ذاتالبین فانّ فساد ذاتالبین هی الحالقة؛ آیا به شما خبر بدهم از چیزی که از روزه و نماز و صدقه برتر است، آن اصلاح میان مردم است، زیرا فساد میان مردم همه چیز را از بین میبرد.(414)
4- امام صادق علیه السّلام فرمود: صدقة یحبّها اللّه اصلاح بین النّاس اذا تفاسدوا و تقارب بینهم اذا تباعدوا؛ صدقهای که خدا آن را دوست دارد اصلاح در میان مردم است هنگامی که روابط آنها خراب شود، و نزدیک ساختن آنها به یکدیگر است. هنگامی آنها از یکدیگر دور شوند.(415)
5- در حدیث دیگری از همان حضرت آمده است که به مفضل بن عمر فرمود: اذا رأیت بین اثنین من شیعتنا منازعة فافتدها من مالی؛ هنگامی که میان دو نفر از شیعیان من نزاعی دیدی (بر سر امور مالی و مانند آن) با مال من، در میان آنها صلح و سازش برقرار ساز.(416)
برهمین اساس یکی از یاران امام صادق علیه السّلام به نام ابوحنیفه سابق الحج میگوید نزاعی در میان من و دامادم درباره میراثی واقع شده بود. مفضّل از آن جا که میگذشت، کمی ایستاد سپس گفت: هر دو به منزل من بیایید، ما آنجا رفتیم و با چهارصد درهم، اختلاف میان ما را حل کرد، سپس گفت بدانید این از مال من نبود بلکه از مال امام صادق علیه السّلام بود که دستور فرموده هرگاه اختلافی در میان شیعیان واقع شود از مال آن حضرت برگیرم، و آنها را صلح دهم.(417)
6- در تفسیر آیه شریفه ولاتجعلوا اللّه عرضة لایمانکم آمده است که امام صادق علیه السّلام فرمود: اذا دعیت لطلح بین اثنین فلا تقل علیّ یمینی أن لا أفعل؛ هنگامی که تو را دعوت کردند که میان دو نفر صلح برقرار کنی نگو من قسم خوردم که چنین کاری نکنم.
(این قسم اعتباری ندارد از آن صرف نظر کن).(418)
این حدیث اشاره به کسانی است که گاهی اقدام به اصلاح ذاتالبین میکنند، سپس گرفتار مشکلاتی میشوند و سوگند یاد میکنند که دیگر گرد این کار نگردند، امام میفرماید: این سوگندها بیاعتبار است، و مشکلات پیشین نمیتواند مانع اینکار مهم شود.
7- از امیرمؤمنان علی علیه السّلام میخوانیم که: من استصلح الأضداد بلغ المراد؛ کسی که افراد متضاد را صلح میدهد به هدف خویش نایل میشود.(419)
منظور از اضداد در حدیث بالا اضداد فلسفی نیست که قابل جمع نباشد بلکه اضداد عرفی است، البتّه حدیث تفسیر دیگری نیز دارد و آن اینکه اگر انسان بتواند در میان افراد و گروههایی که افکار مختلف دارند هماهنگی ایجاد کند، به اهداف خود در مدیریت جامعه خواهد رسید.
8- اهمّیّت اصلاح ذاتالبین تا آن حد است که گاه دروغ گفتن در این راه نیز مجاز شمرده شده است چنانکه در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است که فرمود: الکلام ثلاثة صدق و کذب و اصلاح بین النّاس قیل له جعلت فداک ما الاصلاح بین النّاس. قال تسمع من الرّجل کلاماً یبلغه فتخبث نفسه فتلقاه فتقول سمعت من فلان قال فیک من الخیر کذا و کذا خلاف ما سمعت منه؛ سخن سه گونه است: گاه راست است و گاه دروغ. و گاه اصلاح در میان مردم. کسی عرض کرد: فدایت شوم منظور از بین مردم چیست؟
امام فرمود: این که از کسی درباره دیگری سخنی میشنوید که اگر به او برسد ناراحت میشود تو او را ملاقات میکنی و میگویی فلان کس درباره تو ذکر خیر فراوان داشت - برخلاف آنچه از او شنیده بودی -. (و به این وسیله آن دو را نسبت به یکدیگر خوشبین میکنی).(420)
مرحوم علّامه مجلسی در شرح این حدیث میفرماید: چنین سخنی هر چند از نظر عرف و لغت دروغ است، ولی به خاطر قصد اصلاح بین مردم جایز میباشد، و تمام اهل اسلام در این سخن متفقند. سپس میافزاید حتّی توریه کردن در این موارد واجب نیست، هر چند بتوان توریه بعیدی نمود.(421)
بیشک کلام دو گونه بیشتر نیست یا مطابق واقع است یا بر خلاف واقع، اوّلی صدق نامیده میشود و دوّمی کذب. ولی از آنجا که سخنان خلاف واقع به نوبه خود نیز بر دو قسم است یا موجب فساد است یا موجب صلاح، امام علیه السّلام آن دو را از هم جدا کرده و آنچه مورد صلاح است قسم سوّم شمرده است.
از مجموع احادیث فوق به خوبی روشن میشود که در میان اعمال خیر کمتر عملی به اهمّیّت اصلاح ذاتالبین است، تا آنجا که ملائکه بر شخص اصلاح کننده درود میفرستند، و عمل او برتر از نماز و روزه است، و کار او همچون جهاد فی سبیل اللّه است.
بدیهی است اصلاح ذاتالبین تنها در سطح فرد یا افراد اثر نمیگذارد بلکه سبب انسجام اقشار مختلف جامعه و تحکیم پیوندهای محبّت در میان آنها میشود.
و این اتحاد و انسجام سبب پیروزی و عزّت و اقتدار جامعه اسلامی است.